|
11.6-rasm. Ag‘darma shaklidagi tog‘ yonbag‘ri (a) va o‘yma qiyaliklari
(b) mustahkamligining buzilishi.
a)
b)
126
Ag‘darmalar ko‘pincha massivga texnogen jarayonlarning
ta’siri bilan bog‘liq bo‘ladi, masalan, tik qiyalikka ega o‘yma
va kotlovanlar qurishda, shuningdek, tonnellar o‘tkazishda.
Ag‘darmalar massiv elementining juda tez harakatlanishi (metrlar
sekundda) bilan tavsiflanadi. Bunda ag‘darilgan va pastga tushib
borayotgan massa yo‘lidagi to‘siqqa urilishi natijasida juda katta
dinamik kuch hosil bo‘lishi mumkin, u bu jarayonning yo‘llarni
qurishda va undan foydalanishda xavfsizligini belgilaydi.
Ag‘darmalar va ag‘darmacha larning tavsifiy belgisi bashorat-
lash mumkin bo‘lmagan sharoitda nisbatan kutilmaganda ro‘y
berishi va katastrofik qoldiq qoldirish bilan belgilanadi.
Ko‘chki va ag‘darmalar orasidagi o‘tuvchi shakl ko‘chki-
ag‘darmadir. Jins blokining qiyalikda surilishi yoriqlik yuzasida
yoki bo‘shashgan joyidan surilishdan boshlanadi, asosiy massivdan
ajratib bu jarayonni ko‘chkiga yaqinlashtiradi. Keyin chalik hara-
katlanuvchi jins bloki maydalanadi va qiyalikning uzilgan qismiga
yetganda uning ag‘darilishi ro‘y beradi va tez pastga, ag‘darmaning
hamma alomatlari namoyon bo‘lib, tushadi. Ag‘darmalar va ko‘chki-
ag‘darmalar orasidagi asosiy farq surilish mexanizmidadir.
Qiyaliklarda ag‘darmalar va ko‘ch ki-ag‘darmalar rivojlanishi-
ning asosiy shartlari quyidagilardir:
● jins blokining ajralib chiqishiga sabab bo‘luvchi jinslarda
qatlam, yoriqlar va uzilishlar bo‘lgan bo‘sh hududning bo‘lishi;
● tektonik va yer yuzasidagi yoriqlarda jadal kechuvchi bo‘sha-
shish va nurash jarayonlarining borligi;
● yer osti va usti suvlari bilan jinslarning erishi va suriladigan
joyning namlanishi;
● yer osti suvlarining vertikal yoriqlarni to‘ldirishi natijasida
gidrostatik ta’siri;
● ayrim jins bloklarini qoya tosh massividagi yoriqlardan ajra-
lib chiqishiga qo‘shimcha ta’sir qiluvchi seysmik kuchlar;
● eroziya yoki abraziya natijasida tog‘ yonbag‘ri qiyaligining
o‘zgarishi va b.
Ag‘darmalarning rivojlanishida yoriqlarning yo‘nalishi muhim
rol o‘ynaydi. Vodiyga qarab yotgan yoriqliklar eng xavflisi hisobla-
nadi. Bu burchakning kiritik qiymati ko‘p hollarda yoriqlarda gil-
li to‘ldiruvchilar borligi va ularning holatiga bog‘liqdir.
127
Agar o‘ta nuragan va namlangan tog‘ qoyasi qatlamidagi tek-
tonik yoriqlarda gilli to‘ldiruvchilar bo‘lsa, unda yoriqlarning yo-
tish burchagi 15
º dan oshsa xavfli sharoit yuzaga keladi. Shu bi-
lan birgalikda quruq kam nuragan qoya tog‘ va yarim qoya tog‘
jinslarida sesmik sharoiti bo‘lmagan hududlarda ag‘darmalarning
rivojlanishi yoriqlarni yon qiyalikka qaragan yotish burchagi 30
º
– 40
º dan oshganda ro‘y beradi.
Har xil nurash jarayonlarining bo‘lishi ag‘darma va ag‘dar-
machalar hosil bo‘lishi uchun sharoit yaratadi.
Ag‘darmachalarning hajmi 200 m
3
gacha, ag‘darmaniki 10
ming m
3
va xususan ag‘darmaniki 100 ming m
3
dan 1,5 mln. m
3
gacha bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kungacha tog‘-ag‘darma jarayonining ag‘darma jarayo-
nini tavsiflovchi, uning hosil bo‘lishida injener-geologiya sha-
roitini, kerakli darajada himoya tadbirlarini va uning hosil bo‘lish
mexanizmini hisobga oluvchi ko‘plab tasniflari taklif qilingan.
Odatda, ag‘darmalar guruhiga, shuningdek, to‘kilmalar, osov-
lar, tosh tushishlar, kurumlar va razvallar kiradi.
To‘kilma (11.7-pasm) deb, asosan og‘irlik kuchi ta’sirida yu-
qoridan pastga qarab tushuvchi nurash jarayonida hosil bo‘lgan
yirik donali jinslarning egilishi natijasi va jarayoniga aytiladi. Bu
holda bu mahsulotlardan iborat massivning yuzasi – to‘kilma tan-
asi – hosil bo‘lish jarayonida bu materialning tabiiy qiyalik bur-
chagiga teng burchak hosil qiladi. To‘kilmalar asosan tog‘li hudud-
larda, tik qiyaliklarda tarqalgan.
Odatda, to‘kilmalarga donasining o‘lchami 0,5 m gacha bo‘lgan-
larning miqdori 75% ni tashkil qiluvchilar kiradi. To‘kilmalar tog‘
yonbag‘ri qiyaligi 30
°–40° dan katta bo‘lishi tavsiflidir.
Bo‘ylama kesimda to‘kilma lojasi gorizontga nisbatan har xil qi-
yalikka ega uchta tavsifiy bo‘lakka (11.8-rasm) farqlanadi. Ostki qis-
mi – to‘kilmai asosi yoki bazisi – to‘kilma materialining tabiiy qi-
yaligidan kichik qiyalikka ega bo‘ladi. Bu bo‘lak hamma to‘kilma
uchun asos bo‘ladi.
O‘rta qismi – egilgan hududi – tabiiy qiyalik burchagiga teng
burchakka ega bo‘ladi. Agar bazis qismida loja yuqoridan past-
ga donador materiallar bilan qoplansa, unda egilgan hudud-
ning to‘lishi pastdan yuqoriga bo‘ladi. Bunda bazis qismiga yirik
128
Do'stlaringiz bilan baham: |
