Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Abu  Ali ibn  Sino
(980—1037)

---

2 7
o‘lchanmagan har qanday bilim chin bilim bo‘lolmaydi, demak, haqiqiy
bilim emas», — deydi.
Umuman, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinolar Markaziy
Osiyo, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududida yashab ijod etgan buyuk
olimlar edi.
Bulardan oldin ham, keyin ham, ya’ni Turkiston Rossiya tomoni-
dan  bosib  olingunga  qadar  bularchalik  o‘lkamizning  geologiyasiga,
tabiatiga  oid  ilmiy  tahlil  qilib  yozilgan  asarlar  juda  kam.  Mavjud
materiallarning hammasi deyarli geografik, tarixiy ma’lumotlar bo‘lgan
desak bo‘ladi. Masalan, dastlabki ma’lumotlarni avval grek, rim geograf
va tarixchilari Gerodot, Strabon, Ptolemey asarlarida uchratilsa, keyin-
chalik Xitoy sayyohlari Chjan-Syan hamda 629—645-yillarda Markaziy
Osiyoning  ko‘p  joylarini  shu  bilan  birga,  Toshkent,  Samarqand,
Amudaryo vodiylarini aylanib chiqqan Syuan-Szan asarlarida, IX asrga
oid ma’lumotlar esa buyuk o‘zbek matematigi, astronomi, geografi Mu-
hammad Ibn Muso al-Xorazmiy tomonidan yozib qoldirilgan. Bu borada
uning «Yer tasviri» («Suratularz») nomli geografik asari katta ahamiyatga
ega bo‘lib, o‘zidan keyingi davr olimlari uchun asosiy qo‘llanma bo‘lgan.
X asrga oid ma’lumotlar arab tarixchisi va sayyohi Abul Hasan Ali
Ma’sudiy, sayyoh va geograf Abu Isxoq Istaxoriy, yozuvchi va sayyoh
Yoqub Ibn Abdulla (1178—1229) asarlarida uchraydi.
Abu Rayhon Beruniydan keyin yer yuzasining sxematik xaritasi ba’-
zi  to‘ldirishlar  bilan  XI—XII  asrlarda  yashagan  Mahmud  Qoshg‘ariy
tomonidan beriladi. U «Devonu lug‘atit turk» nomli asar yozib, unda
geografiyaga oid qimmatli ma’lumotlar keltiradi.
Keyingi davr, ya’ni XV—XVI asrlarga tegishli geografik ma’lumot-
lar buyuk sayyoh va olim Zahiriddin Muhammad Boburga tegishlidir.
U o‘zining buyuk «Boburnoma» asarida Farg‘ona, Zarafshon vodiylari
to‘g‘risida  hamda  o‘sha  vaqtlarda  yuz  bergan  zilzilalar  haqida  ham
qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan.
1370—1507-yillar Markaziy Osiyoda va unga yondosh hududlarda
Amir Temur va Temuriylar sulolasi hukmronlik qilgan yillar bo‘ldi. Bu
yillar  mobaynida  ilm-fan,  san’at,  me’morchilik  rivojlandi,  sug‘orish
shoxobchalari, yo‘llar qurildi. Nihoyatda yirik, muhtasham inshootlar
bunyod  etildi.  Samarqand  qo‘rg‘oni  (1370),  Shahrisabzdagi  Oqsaroy
(1380), Bibixonim masjidi (1399—1404), Buxorodagi Ulug‘bek madrasasi
(1407),  Samarqand  rasadxonasi  (1428—1429),  Turkistondagi  Ahmad
Yassaviy  maqbarasi  shular  jumlasidandir.  Ulug‘bek  rasadxonasi  uch
qavatli, diametri  46 m, balandligi  30 metrdan oshiq,  ko‘rinishi doira
shaklida bo‘lgan ulkan inshoot edi. Bu imorat va inshootlar joylashti-
rilgan maydonlardagi suv yuritish shoxobchalarini olimlar tomonidan
sinchiklab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularni qurgan ustalar, me’morlar
nihoyatda bilmidon, tajribali, uzoqni ko‘rib ish qiladigan kishilar bo‘lgan.
Ular imoratlarning zamini bo‘lgan tog‘ jinslarining qalinligiga, tarkibiga,

---

2 8
xossa-xususiyatlariga,  mavjud  yer  osti  suvlarining  sath  holatiga  katta
e’tibor  berishgan,  qay  holatda,  qanday  sabablarga  ko‘ra  o‘zgarishi
mumkinligini  oldindan  bilishgan.  Imorat-inshootlarning  boqiyligini
ta’minlash  maqsadida  kerakli  chora  va  tadbirlar  ko‘rishgan.  Ana  shu
ustalarni o‘sha davrning injenerlari, injener-geologlari va gidrogeologlari
deb atash mumkin.
Markaziy Osiyo, jumladan, hozirgi O‘zbekistonning yer osti tuzili-
shi, tabiiy sharoiti, qazilma boyliklari va paxtasi bilan doimiy ravishda
Osiyo va Yevropa  mamlakatlari qiziqqan. Shuning uchun  ham 1500-
yillardan boshlab chet el kishilari hozirgi O‘zbekiston hududiga tez-tez
kelib  turishgan.  Ularning  ba’zilari  faqat  sayyoh  niqobi  ostida  kelsa,
boshqa bir xillari davlat vakili niqobi ostida kelishgan.
Bular qatoriga 1558—1560-yillarda Markaziy Osiyoning ko‘p joyla-
riga, shu jumladan Xiva va Buxoroga sayyoh sifatida kelgan ingliz Anton
Jenkinsonni,  Xiva,  Buxoro  va  Samarqandga  Moskva  podshosi  vakili
sifatida kelgan (1620) Ivan Xoxlov hamda 1669—1673-yillarda kelgan
Boris Pazuxinlarni ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston yerlari bilan hatto
Pyotr I ham qiziqib qolgan. Shuning uchun ham 1715-yili u Aleksandr
Bekovich-Cherkasskiy  hamda  1718-yili  Benivinlar  boshchiligidagi
ekspeditsiyalarni yuborgan.
Umuman,  1550—1845-yillar  ichida  ketma-ket  yuborilgan  ekspe-
ditsiyalar, ularning tarkibiga kirgan tabiiy fanlarning u yoki bu sohalari
bo‘yicha o‘ta bilimdon mutaxassislari tomonidan vatanimizning tabiiy
sharoiti,  geologik  tuzilishi,  yer  osti  va  yer  usti  suvlari,  ulardan  o‘z
maqsadlari uchun foydalanish yo‘llari har tomonlama o‘rganiladi. 1820-
yili Rossiyadan Buxoroga kelgan Negri rahbarligidagi diplomatik vakillar
tarkibiga kirgan E. A. Eversmanning, 1824—1825-yillar F. F. Berg ekspe-
ditsiyasi tarkibiga kirgan E. I. Eyxvold, 1842-yili Xivaga kelgan Rossi-
yaning diplomatik vakillari Baziner, Danilovskiylar tomonidan Qizil-
qum,  Mangqishloq  yarim  oroli  va  Ustyurt  platosining  geologiyasiga,
yer osti suvlariga oid yozib qoldirgan ma’lumotlari, F.F. Bergning lyoss
va lyossimon jinslar to‘g‘risidagi ishlari shular jumlasidandir.
Uzoq  yillar  mobaynida  yig‘ilgan  ma’lumotlar  1877-yilda  rus
qo‘shinlari tomonidan Sirdaryoning quyi oqimining egallab olinishiga,
1852—1865-yillarda  Qo‘qon  xonligiga qarashli  Qizil  o‘rda,  Olmaota,
Turkiston, Chimkent, Toshkent shaharlarining, 1868-yili Buxoro amir-
ligi,  1873-yili  Xiva,  1876-yili  Qo‘qon  xonligi  yerlarining  Rossiyaga
qo‘shib  olinishiga  asos  bo‘ldi.  Endi  Rossiya  imperiyasining  asosiy
maqsadi bosib olingan yerlardan ko‘proq paxta hosili olish, yer osti va
yer  usti  boyliklaridan  o‘z  manfaati  yo‘lida  iloji  boricha  maksimal
foydalanish edi. Buning uchun o‘lkaning tabiiy sharoitini, geologiyasini,
yer  sathi  tuzilishini,  paxta  hosildorligiga  ta’sir  etuvi  omillarni,  ya’ni
yer osti suvlari sathini, yerlarning sho‘rlanish, botqoqlanish darajalarini
aniqlash, imorat va inshootlar, kanallar bunyod etish uchun tog‘ jins-

---

2 9
larini, ularning tarkibi, xossa va xusu-
siyatlarini bilish kerak edi. Bu ishlarni
amalga  oshirish,  ilm-fansiz,  yetuk
mutaxassislarsiz aslo mumkin emasli-
gini  ham  ular  bilishar  edi.  Shuning
uchun  maxsus  ilmiy  ekspeditsiyalar
tashkil etilib, bu ekspeditsiyalar tar-
kibiga turli fan va soha mutaxassislari
kiritilar, ularga aniq maqsad va tizim-
da, dasturda ish olib borish yuklanar
edi.  Bu  ekpeditsiyalarga  P.  P.  Se-
menov-Tyan-Shanskiy,  A. P. Fed-
chenko,  N. S. Seversev,  A. F. Min-
derdorf, I. V. Mushketov, V. F. Osha-
nin,  V. A. Obruchev,  L. S. Berglar
boshchilik qildi.
1
O‘lkamizga, uning  tabiiy sharoi-
tiga, qazilma boyliklariga, paxtasiga
bo‘lgan qiziqish ayniqsa sovetlar dik-
taturasi hukmronlik qilgan yillar nihoyatda oshdi. Moskvadan keluvchi
olimlar,  mutaxassislar  oqimi  hamon  davom  etdi.  Faqat  1919—1920-
yillar mobaynida 86 kishidan  iborat professor-o‘qituvchilarning katta
guruhi  mamlakatimizga  yuborildi.  Bularning  ichida  geologlardan
N. F. Bezobrazova, V. R. Muxin, A. S. Uklonskiylar bor edi. Fanning
yangi  yo‘nalishlari  vujudga  kelishini,  mahalliy  yoshlardan  mutaxassis
kadrlar tayyorlanishi kerakligini hayotning o‘zi taqozo etdi.
Dastlabki geologiya yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassislar o‘sha davrlar-
dagi  Turkiston  Davlat  universitetining  (Hozirgi  O‘zbekiston  Milliy
universiteti) fizika-matematika fakulteti qoshida tayyorlandi. 1920-yili
universitetda mineralogiya, kristallografiya, geokimyo, umumiy geologiya
kafedralari, 1921-yili texnika fakulteti qoshida tog‘ bo‘limi, keyinchalik
(1924)  esa  umumiy  geologiya  kafedrasidan  O. K. Lange  (2.6-rasm)
boshchiligida  gidrogeologiya  kafedrasi  ajralib  chiqadi  hamda  tarixiy
geologiya va paleontologiya
2
, petrografiya va qazilma boyliklar (1942)
kafedralari tashkil qilinadi.
1930-yillarga kelib, universitetning ba’zi fakultetlarini kengaytirish
hisobiga mustaqil oliy o‘quv yurtlari tashkil qilina boshladi. Masalan,
universitetning tog‘ geologiyasi kafedrasi asosida O‘rta Osiyo geologiya
qidiruv (SaGRI) instituti, keyinchalik bu institut Tog‘ institutiga, 1934-
1 
M. SH. Shermatov. O‘zbekiston geologiyasi to‘g‘risida nimalarni bilasiz? Toshkent,
«Fan», 1972, 64-b.
2 
1945-yili  paleontologiya sohasi  alohida  kafedraga  aylantiriladi.  Shu  yili  geofizika
kafedrasi  ham  tashkil  etiladi.
2.6-rasm.