Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

21.5.2.  TEXNIK  MAQSADLAR  UCHUN  ISHLATILADIGAN
YER  OSTI  SUVLARIGA  BO‘LGAN  TALAB
Hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligining deyarli hamma sohalarida, jumladan
qog‘oz, to‘qimachilik, ko‘nchilik, konserva ishlab chiqarish sanoatida,
isitish  shoxobchalarini  suv  bilan  ta’minlashda,  qishloq  xo‘jaligida,
qurilish sohalarida yer osti suvlaridan keng foydalaniladi.
Sanoatda  ishlatiladigan  yer  osti  suvlari  tiniq,  rangsiz,  ta’msiz  va
yumshoq bo‘lishi kerak.
Bug‘ qozonlari uchun ishlatiladigan yer osti suvari tarkibidagi quruq
qoldiqning miqdori 300 mg/l dan, N
2
O
5
 ning miqdori 50 mg/l dan, Cl
ning  miqdori  200  mg/l  dan  oshmasligi,  agressiv  (karbonat  angidrid,
oltingugurt) kislotalari bo‘lmasligi, qattiqlik darajasi qiyin tozalanadigan
qozonlar uchun 1,8, yengil tozalanadigan qozonlar uchun 3 mg.ekv/l
dan kam bo‘lishi lozim. Karbonat angidrid va oltingugurtli suvlar yuqori
yemirish xususiyatiga ega bo‘lganligi tufayli suv tarqatish shoxobchalarida
karbonat angidrid suvlar uchun — cho‘yan, oltingugurtli suvlar uchun
asbestsement quvurlari ishlatiladi.
Karbonat  angidridli  va  serovodordli  yer  osti  suvlari  imorat  va
inshootlar  zaminini  tashkil  etuvchi  betonni  yemirishi  va  ularning
mustahkamligiga putur yetkazishi ham mumkin. Ularning turiga va ta’sir
etish  darajalariga  qarab,  sulfat  va  karbonat  angidrid  agressivligi  yuz
beradi. Sulfat agressivlik yer osti suvlari tarkibidagi 
2
4
SO

 ning miqdori
250 mg/l dan ko‘p, Cl
- 
ning miqdori 1000—6000 mg/l oralig‘ida bo‘lgan
holatlarida sodir bo‘ladi.  Beton  uchun  ishlatilgan sementni  tarkibida
sulfat  ionlari  bo‘lganligi  hamda  yer  osti  suvining  sulfatliligi  tufayli
betonda  kristallashish  jarayoni  vujudga  keladi,  ya’ni  aluminiyning
oltingugurt-kalsiyli tuzlari bilan yangi birikmalari — gips CaSO
4
•2H
2
O
hosil  bo‘ladi.  Birikmalar  hajmini  2—3  barobarga  oshishi  yuz  beradi.
Bu holat o‘z navbatida betonning mustahkamligiga putur yetkazadi va
parchalanishiga, yemirilishiga sababchi bo‘ladi.

---

2 9 1
Karbonat angidridli agressivlik betonning asosini tashkil qilib turuvchi
CaCO
3
  ning  suvda  erishi  va  yuvilib  ketilishi  natijasida  sodir  bo‘ladi.
Ma’lumki, tabiiy yer osti suvlarida erkin karbonat angidrid kislotasi va
HCO
3
  ning  ionlari  (
2
3
CO

)  bo‘ladi.  Erkin  holatda  bo‘lgan  karbonat
angidrid kislotasining bir qismi sement massasini tashkil etuvchi CaCO
3
ni eritishga va boshqa bir qismi suvdagi bikarbonat kalsiyning saqlanib
qolishini ta’minlaydi. Agar suv tarkibida erkin karbonat angidrid kislo-
tasining miqdori qanchalik ko‘p bo‘lsa, sement tarkibidagi CaCO
3
 ning
shunchalik ko‘p erishiga va betonning buzilishiga sababchi bo‘ladi.