Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

10.3. TOG‘ JINSLARINING MEXANIK XUSUSIYATLARI
Tog‘ jinslarining mexanik xususiyatlari ularni tashqi kuch ta’sirida
qay  darajada  o‘zgarishini  aniqlaydigan  va  ko‘rsatadigan  eng  asosiy
ko‘rsatkichlaridan  bo‘lib  hisoblanadi.  U  yoki  bu  hudud  maydonida
imorat va inshootlarni (suv omborlari, to‘g‘onlar, kanallar, shaxtalar,
gaz saqlagichlar va h.k.) rejalash, loyihalash, qurish ishlari tog‘ jinslarning
mexanik xususiyatlariga asoslangan holda amalga oshiriladi. Chunki tog‘
jinslarining mexanik xususiyatlari ularning fizik, suvli xususiyatlari bilan
chambarchas bog‘langan holda vujudga keladi va o‘zgaradi.
Tog‘ jinslarining mexanik xususiyatlariga ularning deformatsiyalanish,
mustahkamlik,  gil  va  gilli  jinslarining  reologik  xususiyatlari  kiradi.
Jinslarning deformatsiyalanish xususiyati deganda, ularni tub o‘zgarishiga
olib  kelmaydigan  tashqi kuch  ta’siri  ostida,  yuz beradigan  shakliy  va
hajmiy  o‘zgarishlar  tushuniladi.  Jinslarning  mustahkamlik  xususiyati
deganda,  ularning  surilishga  bo‘lgan  qarshiligi  tushuniladi.  Ana  shu
surilishga bo‘lgan qarshilik kamayishi (buzilishi) jarayonida, imorat va
inshootlarning zaminini tashkil qiluvchi jinslar mustahkamligi o‘zgarishi
va  buzilishi  yuz  beradi.  Gil  va  gilli  jinslarining  reologik xususiyatlari
deganda ularda yuz berayotgan deformatsiyalanish jarayonining qonu-
niy ravishda rivojlanib borishi va mustahkamligi vaqt birligi davomida
o‘zgarishi  tushuniladi.  Bu  xususiyat  ularning  strukturasiga,  mineral
zarralarning va agregatlarning bir-birlari bilan bog‘lanish, bir-birlariga
nisbatan joylanishiga, mustahkamligiga, ta’sir etuvchi kuchning katta-
kichikligiga (miqdoriga) bog‘liq.
Tog‘ jinslarining yuqoridagi mexanik xususiyatlaridan amaliyotda eng
ko‘p qo‘llaniladigani — bu deformatsiyalanish va mustahkamlik xusu-
siyatlari hisoblanadi.
10.3-rasm.  Tog‘ jinsi  (grunt)ning  og‘irlik  (bosim)  ostida  deformatsiyalanishi.  (Frolov,
Korotkixlardan,  1990,  ba’zi  o‘zgartirishlar  bilan):
a