Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

HAR  XIL  GRANULOMETRIK  TARKIBIDAGI  JINS
QATLAMLARIDAN  SUVNING  SIZIB  O‘TISH  KOEFFITSIYENTI
(V. A. Priklonskiy  bo‘yicha)
Gruntlar 
Suvning grunt qatlamlaridan sizib o‘tish 
koeffitsiyenti, m/sut 
Toza shag‘al 
100 dan ko‘p 
Qum aralash shag‘al 
100—20 
Toza har xil kattalikdagi qumlar 
50—2 
Gilli qumlar va supeslar (qumloq tuproqlar) 
2—0,1 
Suglinoklar (sog‘ tuproqlar) 
0,1 dan kam 
Sof gil jinslari 
0,001 dan kam 
Ko‘pchish xususiyati. Bunda gil va gilli (lyoss va lyossimon) jinslar-
ning  suv  ta’sirida  (suv  singdirilishi  jarayonida)  o‘z  hajmini  oshirishi
tushuniladi. Jinslarning ko‘pchuvchanligini aniqlash «Ko‘pchuvchanlik
(ÐÍÃ)» asbobi yordamida amalga oshiriladi (10.1-b rasm). Buning uchun
laboratoriyaga olib kelingan monolitlardan halqasimon metall silindrga
namuna qirqib olinadi. Ayni bir vaqtda o‘rganilayotgan jinsning tabiiy
namligi, plastiklik chegaralari, zichligi, mineralogik, kimyoviy tarkibi
ham  aniqlanib  boriladi.  Monolitdan  halqa  silindrga  qirqib  olingan
namunani ustki va ostki qismiga suzgich qo‘yilib ko‘pchuvchanlik asbobi-
ga  joylanadi.  Namuna  ustiga  qo‘yilgan  plastmassa  porsheniga  asbob
moslamasi  orqali  indikator  o‘rnatilib,  strelkasi  «0»  holatiga  keltirilib
qo‘yiladi. So‘ngra asbob vannasiga sekin-asta suv quyilib, halqa silindr-
dagi jinsga suv shimdirilib boriladi. Shu bilan bir vaqtda indikatordan
ham hisob olib boriladi. Asbob vannasiga quyilgan suv sathi halqa si-

---

1 7 3
lindrni pastki qismi balandligida ushlab turiladi. Indikatordan bir, besh,
o‘n, 30, 60 minut, sutka davomida olingan ko‘rsatkichlar tajriba daftariga
yozib boriladi. Ko‘pchuvchanlik darajasi yoki nisbiy ko‘pchuvchanlik
(H
k
) quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi:
100%
k
k
h
h
h
H


 yoki 

 
,
k
k
h
h
h
bu yerda: H
k
 — halqa silindrdagi jinsning dastlabki balandligiga nisbatan
ko‘pchish qiymati, %;
d
k
 — nisbiy ko‘pchuvchanlik;
h — halqa silindrdagi jinsning dastlabki balandligi, mm;
h
k
 — halqadagi tog‘ jins hajmining ma’lum vaqt davomidagi
o‘zgargan balandligi, mm.
Tajriba oxirida halqa silindrdagi suv shimdirilgan jinsdan «namuna
olinib», ko‘pchuvchanlikning maksimal qiymatiga to‘g‘ri kelgan namligi
tog‘ jinslarining namligini aniqlash usuli bilan aniqlanadi.
10.2-rasm.  Lyoss  jinslari  ko‘pchuvchanligini  vaqt  birligida  o‘zgarishi.
I