Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

ROSSIYA  FA  YER  FIZIKASI  INSTITUTI  TOMONIDAN  ISHLAB
CHIQILGAN  YER  QIMIRLASH  KUCHINI  BAHOLOVCHI
BALLAR  SHKALASI
 
Ballar 
Yer qimirlash 
tabiati 
Yer qimirlash jarayonida 
sferik mayat. nisbiy maks. 
qo‘zg‘alishi (mm) 
Seysmik 
tezlanish (a), 
mm/s
2
 
Erkin tushish 
tezlanishi (g) 
sm/s
2
 
1 
Sezilarsiz 
— 
  2,5 
— 
2 
Juda kuchsiz 
— 
2,6—5 
— 
3 
Kuchsiz 
— 
5,1—10 
— 
6.6-rasm. 1966-yili 26-apreldagi Toshkent
zilzilasi va keyingi qayta silkinishlar vaqtida
yozib olingan seysmogrammalar (Toshkent
markaziy  seysmik  stansiyasidan  olingan).

---

9 5
Jadvalning  davomi
Ballar 
Yer qimirlash 
tabiati 
Yer qimirlash jarayonida 
sferik mayat. nisbiy maks. 
qo‘zg‘alishi (mm) 
Seysmik 
tezlanish (a), 
mm/s
2
 
Erkin tushish 
tezlanishi (g) 
sm/s
2
 
4 
O‘rtacha 
  0,5 
11—25 
— 
5 
Ancha kuchli 
0,5—1,0 
26—50 
0,025 
6 
Kuchli 
1,1—2,0 
51—100 
0,025—0,05 
7 
Juda kuchli 
2,1—4,0 
101—250 
0,05—0,1 
8 
Yemiruvchi 
4,1—8,0 
251—500 
0,1—0,2 
9 
Vayron qiluvchi 
8,1—16 
501—1000 
0,2—0,4 
10 
Yakson qiluvchi 
16,1—32 
1001—2500 
  0,4 
11 
Fojiali 
  32 
2501—5000 
— 
12 
Kuchli fojiali 
— 
  5000 
— 
 
Seysmograflar yozib bergan seysmogrammalardan seysmik to‘lqin-
larning amplituda va davrini olishdan tashqari ana shu to‘lqinlarning
harakat  yo‘nalishlari  uzunligini  hamda  amplitudaning  maksimal
holatdan  pasayishi  —  minimal  holatini  ham  olish  mumkinki,  bular
o‘z navbatida muhim masalalarni hal qilishda qimmatli ma’lumot bo‘lib
hisoblanadi.
Amaliyotda  zilzilaning  magnitudasini,  ya’ni  uning  epitsentrdagi
quvvatini  aniqlash  katta  ahamiyatga  ega.  Zilzila  magnitudasi  (M)ni
quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
M = lg  A,  mkm + 1,321 g  X  km,
bu  yerda:  A  —  seysmik  to‘lqin  amplitudasi  yoki  mkm  surilish,  X  —
seysmopriyonik joylashgan joydan zilzila epitsentrigacha bo‘lgan ma-
sofa.  X  ning  qiymatini  aniqlash  uchun  godograflardan
1
  foydalaniladi.
Ma’lumki  yer  qimirlash  jarayonida  gipotsentrdan  ikki  xil  to‘lqin:
bo‘ylama (V
r
) va ko‘ndalang (V
s
) to‘lqinlar tarqaladi. Tabiatda V
r
 to‘lqin
8  km/s  va  V
s
  to‘lqin  5  km/s  tezlikda  harakat  qiladi.  Shuning  uchun
seysmopriyomnikka hamma vaqt V
r
 to‘lqin oldin, V
s
 to‘lqin keyin yetib
keladi. Agar V
r
 to‘lqin yetib kelgan vaqt V
rt
 dan V
s
 to‘lqin yetib kelgan
V
st
 vaqtni ayirib tashlansa, ular orasidagi 
Dt farqni topish mumkin. Ana
shu 
Dt  vaqtga  to‘g‘ri  keladigan  masofani  godografdan  topilsa,  zilzila
sodir bo‘lgan joydan (yoki zilzila epitsentridan) seysmopriyomnik joy-
lashgan joygacha bo‘lgan masofa X kelib chiqadi.
1 
Godograf  —  ma’lum  koordinatga  ega  bo‘lgan  kuzatish  nuqtasidan  seysmopriyom-
nik  o‘rnatilgan  joygacha  bo‘lgan  masofadan  seysmik  to‘lqinlarni  yetib  kelish  vaqtini
ko‘rsatuvchi chizma. Amaliyotda u yoki bu region uchun ayrim-ayrim godograflar quriladi.

---

9 6
Seysmologiya fanida zilzila energiyasi (E) bilan zilzila magnitudasi
(M) o‘rtasida bog‘lanish borligi aniqlangan, u quydagicha ifodalanadi:
lgE = aM + b  J .
Zilzila energiyasi E erg da o‘lchanganda kuchsiz zilzilalar uchun a = 1,8;