Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

7.4.5.  CHO‘KISH  HODISASIGA  QARSHI  KURASH
CHORA  VA  TADBIRLARI
Cho‘kuvchan  lyoss  jinslari  tarqalgan  hududlarda  qurilishi  kerak
bo‘lgan imorat va inshootlarning xiliga e’tibor bergan holda, qurilish
boshlanguncha  bo‘lgan  davr  ichida  quyidagi  choralarning  u  yoki  bu
turi qo‘llaniladi.
1.  Cho‘kuvchan  jins  qatlamlarida  kotlovanlar  qazilib,  ularga  suv
to‘ldirilib, ana shu jinslarni o‘z og‘irliklari ostida cho‘ktirilib, cho‘kuv-
chanligi kamaytiriladi, yo‘qotiladi.
2. Cho‘kuvchi jins tarqalgan uchastkalarda ma’lum balandlikdan katta
og‘irlikdagi yukni, maxsus mashinalar yordamida qayta-qayta zarba bilan
urish,  zichlash  (trambovkalash)  yo‘li  bilan  cho‘kuvchi  jinslarning
g‘ovakligi kamaytirilib, zichligi, hajm og‘irligi oshiriladi.
3. Lyoss  jinslarining cho‘kuvchanligini termik yo‘l  bilan kamayti-
rish,  ya’ni  parma  quduqlari  yordamida  cho‘kuvchi  jins  qatlamlariga
ma’lum  bosim  ostida  issiqligi  400—800
0 
ga  yetadigan  issiq  havoni
yuborish yoki parma qudug‘i ichida har xil yonilg‘ilarni 0,15—0,5 atm
bosim ostida yoqilib (Litvinov usuli), issiq havoning jins g‘ovaklari bo‘y-
lab tarqalishini ta’minlash. Birinchi va ikkinchi hollarda ham jins tarkibi-
dagi  suvlarning  bug‘lanib,  uning  tarkibi,  fizik-mexanik  xossalarining
o‘zgarishi yuz beradi. Cho‘kuvchan jins o‘z cho‘kuvchanlik xususiyatini
yo‘qotadi.
4. Shisha suyuqligiga 2,5 protsentli NaCl eritmasini quyib (V.V.As-
kolonov usuli) cho‘kuvchan jins g‘ovaklariga siqib kirgazish usuli. Bu
usulning foydali tomoni shundaki, suyuq shisha qo‘shilgan NaCl eritmasi

---

1 2 4
jins  tarkibidagi  MgSO
4
,  CaSO
4
  tuzlarning  eruvchanligini  oshiradi  va
tez  cho‘kmaga  tushishiga  sabab  bo‘ladi.  Natijada  jinsni  tashkil  qilib
turgan  mineral  zarrachalarning  zichlashish  jarayoni  vujudga  keladi;
ikkinchidan  bo‘sh  g‘ovaklar  hosil  bo‘lgan  kremniy kislotasi  quyqumi
bilan to‘ladi.  Bu quyqum 30  sutkadan keyin  mineral zarrachalarning
bir-birilari bilan mustahkam birikishiga, shu bilan jinsni cho‘kmaydigan,
ko‘pchimaydigan, suvda yemirilmaydigan holga kelishiga sabab bo‘ladi.
5. Cho‘kuvchi jins g‘ovaklarini parafin-mazut-bitum aralashmasi bilan
to‘ldirish usuli (K. I. Dobrovolskiy usuli). Parafin-mazut-bitum aralash-
masi,  bir  qism  3  markali  bitumga  2—3  qism  mazut  va  3—5  protsent
parafin qo‘shib tayyorlanadi. Bu aralashmani ma’lum asboblar yordamida
jins g‘ovaklariga yuboriladi.
6. Agar cho‘kuvchi jinsning qatlamlari ostida kam g‘ovakli (P=30—
35 %) zichligi katta (
r = 2—2,10 va bundan oshiq) cho‘kmaydigan tog‘
jinslari (shox, gil, qumtosh va b.) yotgan bo‘lsa, lyoss jinsi qatlamlari
osha, ana shu zich jinslar ustiga yetadigan yirik qoziqlar (svay) shaxmat
shaklida o‘rnatiladi. Imoratlar shu qoziqlar ustida paydo etilgan mikro-
maydon ustiga quriladi. Bunda imoratning og‘irligi lyoss qatlamlariga
emas, cho‘kmaydigan jinslarga tushadi.