|
Geoxronologiya
Geoxronologiya (geo... va xronologiya)
(geologik yilnoma) — Yer poʻstidagi togʻ
jinslarining hosil boʻlish ketma-ketligi va
yoshi haqidagi taʼlimot. Nisbiy va mutlaq
G.ga boʻlinadi. Nisbiy G. togʻ jinslarining
Stensen qonuni deb atalmish ketma-ket
qatlamlanish prinsipiga asoslangan. Bu
prinsipga koʻra ustida yotgan qatlam
(choʻkindi jinslar qatlamlarining dastlabki
holati buzilmaganda) pastidagidan yosh
boʻladi. Intruziv togʻ jinslarining nisbiy
yoshi qatlamli togʻ jinslari bilan oʻzaro
munosabatiga qarab aniqlanadi.
Geologik kesimdagi qatlamlarning
ketma-ketligini aniqlash mazkur r-nning
stratigrafiyasini tashkil etadi. Bir-biridan
uzokda joylashadi hududlarning
stratigrafiyasini solishtirishda
paleontologik metod ishlatiladi. Bu
metod halok boʻlgan hayvon va
oʻsimliklarning jinslardagi toshqotgan
qoldiqlarini oʻrganishga asoslangan.
Har qaysi davr uchun oʻziga xos hayvon
va oʻsimliklarning toshqotgan qoldiqlari
mavjud. 19-asr boshlarida togʻ
jinslarining nisbiy yoshini aniqlashda
paleontologik metodni birinchi marta U.
Smit (Angliya), J. Kyuvye (Fransiya) tatbiq
etgan. Ch. Layel, Ch. Darvin va V. O.
Kovalevskiylarning paleontologiya sohasi
boʻyicha i. t.lari paleontologik metodning
asosini yaratdi. Geologlar koʻp yillar
davomida qilgai mexnati evaziga Yer
poʻstida qatlamlar yoʻnalishining umumiy
ketma-ketligini aniqlashdi. Keyinchalik bu
stratigrafiya shkalasi nomini oldi.
Shkalaning yuqori qismi (fanerozoy)
paleontologik metod asosida puxta qilib
tuzilgan, pastki qismi uchun (tokembriy)
toshqotgan qoldiqlarning yaxshi
saklanmaganligi sababli paleontologik
metod cheklangan boʻlib, natijada
unchalik mukammal boʻlimlarga
ajratilmagan. Togʻ jinslarining
metamorfizmi (oʻzgaruvchanlik) darajasi
va b. belgilari boʻyicha tokembriy arxey
(yoki arxeozoy) va proterozoyga
boʻlingan. Shkalaning fanerozoy qismi 3
guruhga (yoki eratemalarga): paleozoy,
mezozoy va kaynozoyga ajratilgan.
Guruhlar oʻz navbatida sistemalarga,
sistemalar boʻlimlarga, boʻlimlar esa
yaruslarga boʻlingan. Shkalaning bir
necha guruhlarni birlashtirgan qismi
eonotema deb yuritiladi (mas, fanerozoy
eonotemasi). Tokembriy uchun shkalada
eonotemalarni birlashtirgan akrotema
berilgan. Stratigrafik shkala G. shkalasini
tuzish uchun asos hisoblanadi. Stratifafik
shkalaning har qaysi boʻlimiga G.
shkalasining maʼlum boʻlimi mos keladi.
Boʻlim (epoxa) yarus (asr)larga boʻlingan.
Guruh (eratema) eraga toʻgʻri keladi.
Stratigrafik va unga moslashgan G.
shkalasi 1881 y.da Italiyaning Bolonya
sh.da ikkinchi xalqaro geologlar
kongressida tasdiqlangan va oʻsha
vaqtdan butun jahonda umumiy
hisoblanadi. Keyinchalik paleontologik
metodning takomillashishi natijasida
olingan yangi maʼlumotlar asosida G.
shkalasiga oʻzgartirishlar kiritilmoqda.
Mutlaq G.da togʻ jinslari va minerallarning
radiometrik yoshi aniqlanadi. Ming va
mln. yillar bilan oʻlchanadi. Kimyoviy
elementlarning radioaktiv parchalanishi
tezligi doimiy boʻlib, tashqi muhit
taʼsiridan oʻzgarmaydi. Mutlaq G.ni 20-asr
boshlarida fransiyalik P. Kyuri va
angliyalik E. Rezerford taklif qilishgan.
Ular tomonidan mutlaq G.ga qoʻllanilgan
prinsip ayni paytgacha ishlatilmoqda.
Mutlaq G.da radioaktiv parchalanishi
uzok, yillar davom etadigan (mlrd. yil)
uran va toriy elementlari ishlatiladi.
Tokembriyning G. shkalasi togʻ
jinslarining mutlaq yoshini koʻp marta
aniqlab tuzilgan. Parchalanishning oxirgi
mahsulotiga qarab mutlaq G.ning
qoʻrgʻoshin, geliy, argon, kalsiy, stronsiy
va b., shuningdek radiouglerod metodlari
mavjud. Bulardan qoʻrgʻoshin (uran-
toriyqoʻrgʻoshinli), argon (argon-kaliyli) va
stronsiy (rubidiy-stronsiy) metodi koʻp
ishlatiladi. Qoʻrgʻoshin metodi
minerallardagi (uraninit, monatsit, sirkon,
ortit) radiogen qoʻrgʻoshinni tadqiq
qilishga asoslangan. Bu metod eng
ishonarli hisoblanadi. Uning ijobiy tomoni
shundaki, mineralning yoshi bir-biriga
bogʻliq boʻlmagan uchta tenglama
yordamida aniqlanadi.
Bu tenglama haqiqatga eng yaqin yoshni
faqat bir marta oʻlchangan tenglama
koniyat beradi. Ayni paytda tenglamaning
qiymati 137,7 ga teng va barcha mineral,
togʻ jinslarida bir xil. Radioaktiv
minerallarda radiogen qoʻrgʻoshin bilan
birgalikda oddiy qoʻrgʻoshin
qoʻshimchalari borligi sababli yoshni
aniqlashda tuzatishlar kiritiladi.
Qoʻrgʻoshin rudasishshg izotop tarkibi
boʻyicha aniqlangan yosh model yosh
deb yuritiladi. Amalda model yoshning
haqiqiy yoshga mos kelishi yoki
kelmasligi koʻpchilik konlarda kuzatilgan.
Argon metodi kaliyli minerallarda
argonning radiogen toʻplanishiga
asoslangan. Zarur materiallarni osongina
olish mumkin boʻlganligi sababli argon
metodi koʻp ishlatiladi. Metodning
kamchiligi faqat ichki nazorat qilish
imkonining yoʻqligidadir. Chunki argon
metodida togʻ jinslari va minerallarning
yoshi fakat bitta tenglama orqali
aniqpanadi.
Stronsiy metodi , 87Rb ni radioaktiv
parchalanib 87Sr ga aylanishiga
asoslangan. Bu metod kam ishlatiladi.
Radiouglerod metodi 60000 yoshgacha
boʻlgan turli geologik obʼyektlarning
yoshini aniqlashda muhim.
Absolyut G.ga oid tadqiqotlar katta
nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Tadqiqot natijalari ilmiy adabiyotlarda
keng yoritiladi. Oʻzbekistonda G.
sohasidagi ishlar H. M. Abdullayev
nomidagi Geologiya va geofizika instituti
hamda Mineral resurslar institutida
bajariladi. Oʻzbekistonning gʻarbi va
jan.dagi magmatik togʻ jinslarining
mutlaq yoshi aniqlangan.
Sultonboy Husanov.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,
Vikipediyaga yordam berishingiz
mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.
"
https://uz.wikipedia.org/w/index
.php?
title=Geoxronologiya&oldid=205574
1
" dan olindi
Adabiyotlar
So‘nggi tahrir 7 oylar avval IluvatarBot tomonidan amalga oshirildi
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
