Geosistemalar pdf

---

A.QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT 
PEDAGOGIKA INSTITUTI MAGISTRATURA 
BO’LIMI ANIQ VA TABIIY FANLARNI 
O’QITISH METODIKASI(GEOGRAFIYA) I-
BOSQICH TALABASI 
QABULOVA 
LATOFAT TURDIQULOVNA
NING 
GEOSISTEMALAR NAZARIYASI FANIDAN 
TAQDIMOTI

---


4. Аmaliy mashg‘ulot.

Topologik ko’lamdagi geoxoralarni tahlil 
qilish.

Topshiriqlar:
1. Geoxora tushunchasi.

2. Geoxoralarning tasnifiy birliklari

3. Geosistemalarni tadqiq qilishda ekologik 
yondashish

---


Geosistemalar ta’limotida geomer va geoxoro 
tushunchalari xam mavjud.Bu,shubhasiz, 
geosistemalarning ikkiyoqlama tabiati haqidagi fikr 
o‘tmish landshaftshunosligi uchun mutlaqo begona 
bo‘lmasa-da, geograflar tomonidan hali amalga 
oshmagan yangi istiqbollarni ochib beradi. Rus 
adabiyotida geomerlar va geoxoralar g‘oyasi 
geografik qobiqning bo‘linishiga tipologik va 
mintaqaviy yondashuvlarni aks ettirishga olib 
keladi.. Shu munosabat bilan, ayniqsa, 
landshaftshunoslikda tipologik yo‘nalishni qat’iyat 
bilan targ‘ib qilgan D. D. Gojev (1934) va M. A. 
Pervuxin (1932) qarashlarini aytish mumkin. Xuddi 
shu muammo landshaftni tipologik va mintaqaviy 
tushunish haqida ba’zi geograflarning savolini 
keyinchalik shakllantirish uchun ham qo‘llaniladi. 

---


Geomorlar boshqa geosistemalar toifasiga kiradi. Ular 
fazoviy tizimlardir, lekin bir xil emas, turli tuman bo‘lib, 
ular atrof muhitga yaqin joyda joylashgan. Geoxoraning 
yaxlitligi ularning tarkibiy geomerlrining o‘zaro ta’siri bilan 
belgilanadi. Har bir geoxoraning maydoni yaxlit, ma’lum 
bir geografik makonning bo‘lagi hisoblanib, cheklangandir. 
O‘xshashlik prinsipi esa bo‘shliqlarni tizimlashtirishda 
ishlatilishi mumkin.

Geomerlarning geoxoralarga nisbatan ierarxik ketma-
ketligi tizim asosida landshaft tasnifini yaratishga imkon 
beradi, bu bir vaqtning o‘zida geografik ob’ektlarning 
dinamik aylanishini hisobga oladi. Tasniflash prinsipi faqat 
geosferani bir biridan ajratib, fazoviy ob’ektlarni, masalan 
o‘simlik qoplamini tasniflashning dastlabki maydoni bu 
fazoviy munosabatlarning funksional o‘xshashligi va birligi 
bo‘lib, ularni geosistemalar doktrinasi aksiomalaridan biri 
sifatida ko‘rib chiqish mumkin.

---


I. Shmitxausen ikkala yondashuvni geografik muhitning 
bo‘linishlarini oqilona tasnifini yaratish uchun-ikkalasining 
tabiatida yaratish uchun birlashtirish masalasini ko‘tarmadi. 
Geosistemalar doktrinasi nazariy va amaliy masalalarni hal 
qilishda ikkala mezonni birlashtirish vazifasini qo‘yadi. Bu, 
xususan, geomerlar va geoxoralarning o‘zaro bog‘liqligini 
doimo hisobga oladigan ikki qatorli tasnifda amalga oshiriladi. 
“Geomer” va “geoxora” tushunchalarini farqlash, birinchi 
navbatda ularni amaliyotda birgalikda qo‘llash uchun zarurdir. 

Yuqorida aytib o‘tganimizdek, GDR ning ba’zi geograflari 
so‘nggi paytlarda landshaftni tahlil qilganda uch nuqtai 
nazardan asoslanishni taklif qilishganini esga olamiz. 
Komponentlar orasidagi korrelyatsiyalar (munosabatlar) 
hududiy birliklar orasidagi gorizontal ierarxik qatorga 
bo‘ysunishi (Garten Ye.A., 1975). Birinchidan, geomerlar 
tushunchasiga, ikkinchidan geoxoralarga, uchinchidan 
landshaft sferasining ierarxik tuzilishiga mos keladi. Shunday 
qilib, geosistemalar tabiatining ikkitomonlama (bir xilligi va 
getegorenligi) haqidagi fikrlar tobora ko‘proq qo‘llab-
quvvatlamoqda. 

---


. I. Shmitxausenning sinergetikasi va xoretikasiga kelsak, 
uning asosiy g‘oyalari har tomonlama taqdim etilgan 
qo‘llanmalar (I. Shmitxausen, 1976), bu tabiiy asosga 
qo‘shimcha ravishda, ma’lum darajada geomerlar va 
geoxoralarga mos keladigan ushbu muallifning umumiy 
qarashlari asosida antropogeografiya tarkibiy qismlarini 
o‘z ichiga oladi. Uning sinergoxosi bizning 
tushunchamizda geoxora emas, chunki nafaqat inson 
ta’sirining tabiatga ta’sirini aks ettiradi, lekin bu ta’sirni 
aniqlaydigan vositachilarning o‘zlarini xam o‘z ichiga 
oladi (masalan,nafaqat o‘zgartirilgan o‘t qoplami, balki 
bu o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan chorva mollari 
ham). Yuqorida aytilganlar uning sinergozi va geomeri 
o‘rtasidagi munosabatlarga ham tegishli. I. 
Shmitxausenning konsepsiyasini, shuningdek, uning 
umumiy geografiya tendensiyalarini, taklif qilinayotgan 
terminologiyani inkor etib, biz uni bir xil (topikal) 
diapozonni ferretik farqdan ajratishga loyiq deb bilamiz. 

---


Asosiy qoidalar. Biogeotsenozlar. Yuzalar, ularning guruhlari 
va sinflari. Gsomlar va ularni yuqori darajadagi geomerlarga 
umumlashtirish. Ierarxiya geoxorasi. Makrogeoxora va 
tegishli atamalar. Ba’zi istiqbollar

Barcha tasniflash bilimlarni takomillashtirish uchun 
chaqiriladigan vositalardir. Geosistemalarni o‘rganishda 
tasniflash muammosi ayniqsa muhim dinamizm bilan ajralib 
turadigan geosistemalarning ildiz turlarining sonining 
haddan tashqari xilma-xilligi sababli dolzarbdir.

Geosistemalarni tasniflash uchun asosiy talablar quyidagilar. 
Birinchidan, tasniflash tabiatda mavjud bo‘lgan landshaft 
sohasi bo‘linmalarining ierarxiyasini aniq aks ettirishi kerak, 
bu turli darajadagi bir hil tabiiy yaxlitlik va shu bilan bir 
qatorda geosistemalarning heterojen hududlari bir-biriga 
bo‘ysunadi, ularning har biri ham ajralmas toifani anglatadi. 
Shu bilan birga, tasniflash geosistemalar dinamikasini aks 
ettirishi kerak, ya’ni nafaqat ularning ildizlarini, balki davlat 
o‘zgaruvchilarini ham qamrab olishi kerak

---


Kelajakda geosistemalarni tasniflash, ammo bizning fikrimizcha, 
ularning invariantlarini tahlil qilishga asoslanishi kerak; u holda, 
ehtimol, eng zamonaviy tasniflarga qaraganda unchalik qiyin 
bo‘lmaydi. Shu munosabat bilan biz o‘zaro bog‘liqlikda geo-
o‘lchovlar va geoxorlarni tizimlashtiruvchi ikki qatorli 
tasniflashning afzalliklarini ko‘rmoqdamiz 

Yuqorida keltirilgan maqolada A. G. Isachenko "chindan ham 
ilmiy tasniflash genetik bo‘lishi kerak" deb to‘g‘ri ta’kidlaydi 
(1975a, 303-bet). Biz genetik yondashuvni landshaftlar 
evolyusiyasi va ularning dinamikasi nuqtai nazaridan 
tasniflashga yondashuv deb tushunishimiz kerak (Ch. U). Biz 
(Sochava, 1972a, 19746). landshaft fani aniq tasniflash 
an’anasiga ega emas va tasniflash odatda empirikdir. Ko‘pincha 
ular rayonlashtirish prinsipiga asoslanadi. Zonalar va zonalarni 
bo‘linishi iqlimning mos kelishiga qarab amalga oshiriladi va 
taksonomik birliklar darajasiga ko‘ra turli xil shkalalarning 
tarkibiy-tektonik va geomorfologik xususiyatlari hisobga olinadi. 
Xususan, landshaftlarning umumiy rayonlashtirilishi munosabati 
bilan tuproq va botanika ko‘rsatkichlari hisobga olinadi.

---


Geosistemalarning an’anaviy tasnifiga xos bo‘lgan boshqa 
umumiy xususiyatlar mavjud. Taklif etgan ikki qatorli 
tasniflash bu ikki tomonga genetik yondoshishga rioya 
qilishni ta’minlaydi. Xususan, evolyusion prinsip sayyoraviy 
va yuqori darajadagi mintaqaviy o‘lchamlarning taksiyalarini 
o‘rnatishda qat’iy rioya qilinadi. Masalan, tayga uchun 
bizning tasnifimizda quyidagi bo‘linishlar ko‘zda tutilgan: 
Yevrosiyo pasttekisligi, Sibir tog‘ining janubiy tomi iferous 
tayga va boshqa shunga o‘xshashlar, ya’ni toifalar nafaqat 
mekansal, balki landshaft filogenetikdir. Demak, ularga 
bo‘ysunadigan taksiyalarning evolyusion-genetik ahamiyati 
xonimlar tomonidan dinamik mezon regionning topologik va 
pastki bosqichlarining taksiyalariga nisbatan qo‘llanilgan 
umumiy o‘lchovlar. U ushbu kitobning turli bo‘limlarida 
muhokama qilinadi, ayniqsa Ch. V. Geosistemalarni 
tizimlashtirishning zaruriy sharti ularning yer-xotin 
boshlanishini tan olish, ya’ni nafaqat bir hil jismlar - 
geomerlar, balki heterojen jismlar - geoxorlarning mavjudligi.

---


Geomerlar va geoxoralar ajralmas toifalar bo‘lib, ular 
birgalikda Yerning landshaft mozaikasini tavsiflaydi. 
Ushbu mozaikaning eng kichik tarkibiy qismi bu tabiiy 
hodisalarning eng kichik kompleksi - elementar geomer. 
U kichik bir hududda namoyish etiladi va kosmosda 
boshqa elementar geomerlar bilan birlashadi, ular 
birgalikda elementar geo-xorni tashkil qiladi. Elementar 
geomer nafaqat morfologik tushuncha. Bu geosferadagi 
energiya va material almashinuvining asosiy apparati. 
Ushbu qurilma faqat elementar geoxorning bir qismi 
sifatida va unga ta’sir etuvchi yuqori darajadagi tizimlar 
fonida ishlaydi, bu esa landshaft sohasining ierarxik 
tuzilishini belgilaydi - uning bo‘linmalarini tasniflash 
uchun muhim dalil hisoblanadi.

---


Geomerlar va geoxorlarning fazoviy aloqalari bilan 
mutanosib ravishda, biz tabiatning barcha muhim 
va boshqa muhim tarkibiy qismlarini hisobga 
olishni ta’minlaydigan mintaqalashtirishga tizimli 
yondoshish tamoyiliga rioya qilinishini 
ta’minlaymiz. Bir hil tizimlarni va heterojen 
nazariy-tizimli integratsiyani bir vaqtning o‘zida 
o‘rganish bizni fatsiyalar va umuman, ularning 
geomerik tuzilishi bilan tanishtiradi. Peyzaj 
sohasini rayonlashtirish atom bilan geomerga, 
ya’ni uning barcha tarkibiy qismlarining rolini 
haqiqiy qiymatiga qarab baholay oladigan tabiiy 
tizimga yo‘naltirilganligi juda muhimdir.

---


Geosistemalarni ikki qatorli tasnifi, shu jumladan mintaqalashtirish 
kategoriyalari geograflar bir xillik va yaxlitlik tamoyillarini 
taqqoslashda duch keladigan shubhalarni yo‘q qiladi. Geografik 
topogeoxora (ya’ni tuman) va makrogeoxora (ya’ni, tuman) 
yaxlitligining geterogen joylari, shuningdek geosistemalarning bir 
hil hududlari - fatsiyalar va geomlar. Shunday qilib, ikkalasi ham 
geosistemalardir, ammo har xil toifalar. Ikki qatorli tasnif landshaft 
sohasining haqiqiy tuzilishini aks ettiradi, unda bir hil prinsip, 
shubhasiz, ma’lum bir hududda ham ifodalangan bo‘lib, geoxorning 
mozaikasiga mos keladi. Bu topologik va mintaqaviy prinsiplar 
orasidagi sun’iy ravishda yaratilgan bo‘shliqni to‘ldiradi. Bunda biz 
geosistemalarni ikki qatorli tasniflashning eng muhim ustunligini 
ko‘ramiz. Bundan tashqari, ikki qatorli tasniflash tushunchasi 
rayonlashtirish va yer tipologiyasi uchun hisoblash moslamalaridan 
foydalanishni osonlashtiradi.

---


V.I.Vernadskiy (1965) dan so‘ng, geografik konvert 
yoki sayyora geosistemasi bir necha sohalarga, shu 
jumladan okeanlar va dengizlar va stratosferadan 
farq qiladigan quruq hayoti bilan ajralib turadigan, 
yer yuzidagi hayotga ega geoxoralar sohasiga 
bo‘lingan deb hisoblaymiz. Ushbu sohalarning har 
biridagi geosistemalarni tasniflashga yondashuvlar 
alohida ahamiyatga yega, ammo barcha holatlarda 
umumiy prinsiplar qo‘llaniladi. V.I.Vernadskiy 
tomonidan geosferalar tushunchasi juda istiqbolli 
ko‘rinadi. Bu muhim umumlashtirishga asoslanadi - 
geosferalarning ko‘pligi va ularning o‘zaro kirib 
borishi haqida. Okeanlar va dengizlarning 
sohalarini, shuningdek, strososferani chetga surib, 
ushbu bo‘limda biz geosistemalarning quruqlikdagi 
hayot bilan tasnifini muhokama qilamiz.

---


