Геомеханиканинг ходисаларни тадкик килиш усуллари ва услубий муносабат

табиий 
ўлчаш усуллари 
ишлаб чиқилган ва қўлланилмоқда. Физик моҳияти нуқтаи назаридан, 
барча табиий шароитда ўлчашлар, тоғ жинсларининг зичлигининг (ёки солиштирма 
оғирлиги), деформацияланишини (кучланишни ҳисоблаш билан) ва уларнинг силжишини 
ўлчанишига олиб келади. Ўрганилаётган жараёнлар ва ечилаётган масалалар тури бўйича, 
ўлчаш усулларини бешта асосий синфларга ажратиш мумкин. 

---

Геомеханикада табиий ўлчаш усулларининг синфланиши 
4.1. Жадвал 
Усуллар синфи 
Аниқланадиган параметрлар 
I. Тоғ жинси массивининг 
структуравий тавсифи ва 
физик 
хоссаларини 
аниқлаш. 
1. Тоғ жинсларининг зичлик хоссаларини аниқлаш. 
2. Тоғ жинсларининг механик хоссаларини аниқлаш.
3. Тоғ жинслари массивининг биржинсли бўлмаган 
тузилишининг геометрик параметрларини аниқлаш. 
II. Тоғ жинси массивининг 
кучланган – деформация-
ланган ҳолатини ва уни 
вақт 
ўтиши 
билан 
ўзгаришини 
тадқиқ 
қилиш. 
1. Мутлоқ нисбий кучланиш ва деформацияланишни 
аниқлаш.
2. Деформацияланиш ва кучланишларнинг ўзгаришини 
кузатиш.
3. Динамик таъсирлар натижасидаги кучланишлар ва 
силжишларни аниқлаш.
4. Лаҳимлар атрофидаги тоғ жинси бузилиш зоналари 
параметрларини аниқлаш. 
III. Емирилган (тўкилган) 
жинсларнинг босими ва 
мустаҳкамлагич билан тоғ 
жинсларнинг 
ўзаро 
таъсирини ўрганиш. 
1. Мустаҳкамлагичга, блок тагидаги массив ва тўлдирмага 
таъсир қиладиган кон босимини ўлчаш. 
2. Механизациялашган комплексларни ва мустаҳкамлагич-
ларни тадқиқ қилиш. 
IV. Тоғ жинсларининг 
макродеформацияси 
ва 
силжишини аниқлаш. 
1. Тоғ жинслари ва ер юзасининг чўкишини ўлчаш.
2. Ер юзасини ва тоғ жинсларининг горизонтал силжишини 
ўлчаш.
3. 
Лаҳимни 
ўраб 
турган 
жинслар 
қатламидаги 
деформацияни ўлчаш.
4. Лаҳимларда жинсларнинг макродеформацияси ва нисбий 
силжишини ўлчаш. 
V. 
Массив 
ҳолатини 
махсус тизимлар ёрдамида 
мониторинг қилиш. 
1. Кучланишлар ва деформациялар ўзгаришини назорат 
қилиш.
2. Тоғ жинси ва ер юзасининг чўкишини назорат килиш. 
3. Тоғ жинси ва ер юзасини горизонтал силжишини назорат 
қилиш.
4. Лаҳимларда жинсларнинг ўзаро яқинлашишини назорат 
қилиш.
5. Тоғ жинсларини мустаҳкамлагичга таьсир кўрсатаётган 
босимининг ўзгаришини назорат қилиш. 
6. Лаҳим атрофида жинсларнинг бузилиш зоналари 
параметрларини назорат қилиш. 

---

Амалиётда ҳар қандай геомеханик масалаларни ечишда, тоғ жинси массивидаги 
табиий шароитларда тажрибавий ишларни бажаришдан аввал, (муҳим қийматларни 
кўплаб йиғиш юқоридаги жадвалда кўрсатиб ўтилмаган бўлса ҳам) махсус кузатиш тури - 
кўз билан кузатиш усулида амалга оширилади. 
Инструментал кузатишларнинг иш ҳажми ва харажатлари анча юқори бўлиши 
ҳамда доим қандайдир чегараланган ҳажмларда ўтказилиши, кўз билан кузатишлар эса 
шахта майдонларида геомеханик жараёнларнинг содир бўлишини қисқа муддатда катта 
майдонда ва сифатли кузатиш имконини беради. 
Кўз билан кузатишларнинг инструментал ўлчашлар билан