Geologik kartalarga asoslanib, geologik kesmalar tuzishni o’rganish ishning maqsadi

 

---

 

 

TOG’ KOMPASI YORDAMIDA QATLAM  ELEMENTLARINI ANIQLASH  

 

Talabalarga  yer  qatlamlarini  yoki  foydali  qazilma  konlaridagi  ruda  qatlamlarini  yotish 

holati, hamda qatlamlarning yotish elementlarini kompas yordamida aniqlashni o’rganish. 

 

Umumiy tushuncha 

 

Tabiatda  yer  po’stida  yotgan  tog’  jinslari  va  minerallar  o’zining  kelib  chiqish  

genetikasiga  binoan va shu  hududlarda   endogen   kuchlar  ta’sirida  sodir  bo’lgan  geologik  

jarayonlar  natijasida  qatlamlarning  hosil  bo’lishi,  burmalanishi  qotishi  kabi  o’zgarishlarga 

duchor bo’ladi hamda,  yer bag’rida qatlamsimon yoki yaxlit massiv sifatida yotadi. Yer bag’rida 

qatlamning  aniq  fazoviy    orientirlash    maqsadida    qatlam    elementlari  degan    tushuncha  

kiritilganki  bu  tushuncha qatlamlarning yer sharining qutblariga nisbatan holati, hamda qiyalik 

yotishi holatini aniqlashni taqazo etadi. Qatlamning yotishi elementlari shimolga nisbatan yotish 

holati, qiyaligi va nishoblik burchagi kiradi. 

 

 

 

 

 

7-rasm. Qatlamning yotish elementlari: a) qiyalik burchagi; b) to’gri chiziq bo’yicha qiyaligi 

 

---

Tog’ kompasi to’rt burchak metall plastinkasiga o’rnatilgan bo’lib uning uzun tomoni 

0-180

0 

(N-S) chizig’iga parallel. Limba doirasidagi bo’laklar sanog’i soat strelkasi yo’nalishiga 

teskari qilib joylashtirilgan. Tog’ kompasida ishlaganda o’lchanishi kerak bo’lgan yo’nalishdan 

shimol  yo’nalishigacha,  shuning  uchun  u  soat  strelkasi  yo’nalishiga  qarshi  tomonga  qarab 

o’lchanadi.  Limbaning  0  nol    chizig’i  o’lchanishi  kerak  bo’lgan  yo’nalishga  qo’yib  soat 

strelkasiga  qarshi  tomonga  qarab  sanoq  sonlari  yoki  magnit  strelkasining  uchi  o’lchanadigan 

azimut qiymatini ko’rsatadi.Tog’ kompasining ignasimon o’qiga ikkinchi strelka muallaq osib 

qo’yligan  bo’lib,  bu  strelka  yordamida    qatlamning  og’ish  burchagi  o’lchanadi.  Kompasning 

ikkinchi  chuqurlikdagi  aylanma  gardishida  0

0

dan  90

0

gacha  bo’linmalar  bo’lib,  kompas  asosi 

qatlamga  vertikal,  parallel  qilinganda  qatlamning  og’ish  burchagi  aniqlanadi.  Dala  sharoitida 

qatlamning  ustki  qismini  tozalab  qaralsa    unda  qatlamning  nishabligi  yoki  og’ish  burchagi 

ko’rinadi, bu chiziq  qatlamning eng ko’p og’ish burchagi hisoblanadi. Tepa qismi tozalangan  

qatlamga  kompasning  yon  qirrasining  uzun  tomoni  qo’yiladi.  Shunda  kompas    ichidagi 

muallaq turgan strelka og’ish burchagiga teng bo’lgan qiymatiga og’adi.  Shunda kompasning 

qirrasi  og’ish  chizig’iga  parallel  bo’ladi  va  strelka  og’ish  azamuti  ko’rsatgichini  ko’rsatadi. 

Qatlam  ustida  qalam  yoki  uchi  o’tkir  predmet  bilan  chiziladi  va    og’ish  burchagi  azimuti 

aniqlanadi.  Buning  uchun  tog’  kompasi  shunday  qo’yiladiki,  kompasning  eng  uzun  qirrasi 

qatlamning og’ish chizig’i bilan parallel kompas lambasining 0

0

 raqami ham qatlam yo’nalishi 

bo’yicha  og’ish  burchagi  yo’nalishi  bo’yicha  to’g’ri  tushish  kerak.Undan  keyin  kompasni 

pastki  tomoni  sekin  gorizontal  holatga  kelguncha  ko’tariladi  va  arritir  bo’shatilib  kompas 

strelkasining  shamoligacha  hisoblab  sanoq  olinadi.  Hisoblangan  sanoqda  tuzilma  kiritiladi, 

chunki olgan sanog’imiz magnit azimuti biz haqiqiy azimutga  o’tish  uchun topografik kartada 

ko’rsatilgan  og’ish  burchagi,  agar  g’arbiy  og’ish  bo’lsa  tuzilma  burchak  ayriladi,  Sharqiy 

og’ish  bo’lsa  tuzatma  qo’yiladi.  Undan  keyin    qo’yidagi  tartibda  sanoqlar  yoziladi.  Birinchi 

bo’lib og’ish chizig’i azimuti yozilib  undan keyin qiyalik burchak yoziladi.