Geography: nature and society

Key words:
China, fuel and energy, industry, oil, natural gas, coal, power generation. 
 
KIRISH
Keyingi yillarda Xitoy sanoatining geografik joylashuvida katta o`zgarishlar sodir 
bo`lmoqda. Agar XX asrning 70-80-yillarida sanoat korxonalarining 2/3 qismidan ortig`i 
dengizbo`yi provinsiyalarida joylashgan bo`lsa, hozirga kelib mamlakatning kam o`zlashtirilgan 
ichki hududlarida ham sanoatlashtirish jarayonlari qizg`in sur`atlar bilan olib borilmoqda. 
Sanoati hozirgi tarmoqlarning deyarli barcha turiga ega. Hozirgi industriyaning asosini neft 
va neft-kimyo, atom energetikasi, samolyotsozlik, avtomobilsozlik, elektrotexnika, metallurgiya 
kabi eng ilg`or sanoat tarmoqlari tashkil qiladi. Zamonaviy Xitoy sanoati 360 dan ortiq tarmoqlarni 
o`zida mujassam etgan. Bu tarmoqlar quyidagi sanoat majmualariga birlashgan: 
1) Yoqilg`i-energetika majmuasi – neft, gaz, ko`mir, issiqlik elektr energetikasi, gidroelektr 
energetikasi, atom elektr energetikasi. 
2) Kimyo sanoati – mineral o`g`itlar, sintetik tola, sintetik kauchuk, plastmassa, polimerlar, 
farmatsevtika, parfyumeriya, kosmetika; 
3) Metallurgiya majmuasi – qora va rangli metallurgiya; 
4) Mashinasozlik majmuasi – avtomobilsozlik, qishloq xo`jaligi mashinasozligi, 
stanoksozlik, elektronika, elektrotexnika, samolyotsozlik, aerokosmik sanoat. 
5) Agrosanoat majmuasi – yengil va oziq-ovqat sanoati; 
6) Qurilish majmuasi – qurilish materiallari sanoati, binokorlik sanoati. 
Xitoy sanoatining tayanch tarmog`i – bu yoqilg`i-energetika majmuasidir. Yoqilg`i-
energetika majmuasi tarkibiga yoqilg`i va elektroenergetika sanoatlari kiradi. 
TADQIQOT NATIJALARI 
Yoqig`i sanoati. Yoqilg`i sanoatining asosini ko`mir, neft va gaz, slanes tarmoqlari tashkil 
etadi.
Xitoyda ko`mir qazib olish 2000 yillik tarixga ega. Sanoat asosida ko`mir qazib olish esa 
XIX asrning 2-yarmidan boshlangan. Ko`mir sanoati 1949-yildan so`ng keng rivojlantirildi. Xitoy 
ko`mir zaxiralari va uni qazib olish hajmiga ko`ra jahonda 1-o`rinda turadi. Ko`mir – mamlakatning 
yoqilg`i-energetika balansida muhim o`rin egallaydi. 2018-yilda 3,7 mlrd t ko`mir qazib 
chiqarilgan. Bu jahon bo`yicha ko`mir qazib chiqarishning 42% demakdir. Uning asosiy qismi 
yuqori sifatli toshko`mirdan iborat bo`lib, yirik konlari shimoli-sharqiy va sharqiy Xitoyda 
joylashgan. 
Qazib olinayotgan ko`mirning 45% i sanoatda, 23% i maishiy xo`jalikda, 21% i elektr 
energiya ishlan chiqarishda, 8% i kokslashda, 3% i temiryo`l transportida ishlatiladi. Har yili qazib 
olingan ko`mirning deyarli 10%i eksport qilinadi. Xitoy ko`mirining asosiy iste`molchilari – Buyuk 
Britaniya, Fransiya, Italiya va Yaponiya. 
Xitoyda ko`mirning asosiy qismi (97% i) shaxta usulida qazib olinadi. Keyingi yillarda 
ochiq usulda qazib olinadigan ko`mirning ham ahamiyati ortib bormoqda. Yirik ko`mir konlarida 
yillik qazib olish hajmi 10-25 mln tonnani tashkil etadi. Mamlakatdagi eng yirik ko`mir koni Shansi 

---