Geografiyasi

Sotsial  geografiyaning  ob’ekti,  predmet  iva  vazifalari.  Insoniyat 
taraqqiyoti asrlar davomida turli xil fanlar va ularning yutuqlari asosida shakllanib, 
rivoj  topib  kelgan.  Shu    nuqtai  nazardan  fanlar  tizimida  geografiya  fani  ham  o’z 
mavqeiga ega va uning rivojida ko’plab yangi-yangi tadqiqot va izlanishlar bo’lishi 
tabiiy.  Xususan,  keyingi  yillarda  mustaqil  respublikamizda  an’anaviy  iqtisodiy 
10-mavzu: Sotsial geografiya 
 

---

149 
 
geografiyaning  sotsiallashuvi  va  uning  keng  ma’nodagi  sotsial  geografiyaga 
aylanib borish jarayoni sodir bo’lmoqda-ki bu albatta ijobiy holatdir. 
Hozirgi zamon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi uzaro aloqador bo’lgan to’rt 
asosiy  qismga,  ya’ni  iqtisodiy  geografiya,  ijtimoiy  –  iqtisodiy,  sotsial  va  siyosiy 
geografiyaga  bulinadi  (Soliyev  A.,  1995).  Bunda  sotsial  geografiya  tarkibiga 
quyidagi yo’nalishlar kiritilgan. 
Sotsial  geografiya  aholini  yashash  tarzi  va  sharoiti,  dini,  urf-odati,  milliy 
qadriyatlari, dam olishi,  davolanishi kabi ko’pgina sotsial hodisa va voqealarning 
hududiy  tomonlari  va  xususiyatlari  tug’risida  ma’lumot  beradi.  Demak,  sotsial 
geografiya aholining sotsial (ijtimoiy) va tabiiy muhit bilan aloqasini o’rganadi.  
Sotsial  geografiyaning  eng  muhim  tushunchalaridan  biri  bu  sotsial  makon 
tushunchasidir.  Sotsial  makon  deganda,  eng  avvalo,  kishilarning  kundalik 
muayyan  hududdagi  hayotini,  o’zaro  aloqalarini  tushunamiz.  Bunda  turli  kasb, 
millat,  yosh  va  jinsdagi  aholining  yashash  joyi,  uning  hududiy  umumiyligi 
(sotsiumi) nazarda tutiladi. 
Yana  shuni  ta’kidlash  kerakki,  sotsial  geografiya  tarkibiga  bevosita  aholiga 
xizmat  ko’rsatish  sohalari  geografiyasini  kiritib  bo’lmaydi,  Chunki  mazkur 
yo’nalish  professor  A.S.Soliyev  ta’biri  bilan  aytganda,  “bevosita  sotsial  va 
ijtimoiy-iqtisodiy  geografiya  o’rtasida  turadi  va  u  iqtisodiy  geografiyaning 
sotsiallashuvi yo’nalishidagi dastlabki muhim bo’g’in bo’lib xizmat qiladi”. 
Hozirgi  kunda  sotsial  geografiya  fani  tez  rivojlanayotgan  fanlar  qatoriga 
kiradi.  tsial  geografiya  bilan  bog’liq  tadqiqotlarining  roli  va  ahamiyati 
mamlakatning  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  muammolarini  xal  etishda  muhim 
ahamiyat  kasb  etib,  endilikda  uning  tadqiqot  doirasi  tobora  kengayib  bormoqda. 
Ushbu  fan  yo’nalishining  noan’anaviy  soxalariga  tibbiyot  geografiyasi, 
jinoyatchilik  geografiyasi,  din,  turizm,  rekreatsiya,  fan  va  ta’lim  geografiyasi 
singarilarni  kiritish mumkin hamda ular sotsial geografiyaning mazmunini yanada 
boyitadi,  zamonaviylashtiradi.  Aytish  joizki,  zamonaviy  iqtisodiy  va  sotsial 
geografiyada  bevosita  aholi  bilan  bog’liq  masalalarni  o’rganish  muhim  o’rin 
egalladi.  Ayniqsa,  uning  tarkibiga  kiruvchi  sotsial  geografiyada  jamiyat,  aholi  va 
uning  sotsial  jihatlari  bilan  bog’liq  qonuniyatlarni  o’rganish    katta  ahamiyat  kasb 
etadi. 
So’nggi davrlarda  an’anaviy iqtisodiy va sotsial geografiya fanining tadqiqot 
ob’ekti  va  predmeti  sezilarli  darajada  kengayib  bormoqda.  Avvallari  ilmiy 
tadqiqotlarning  bosh  mavzusi  sifatida  asosida  ko’prok,  sanoat,  qishloq  xo’jaligi, 
ishlab chiqarish kuchlari va ularni rivojlantirish masalalari yotgan bo’lsa, bugungi 
kunga  kelib,  aholi  va  u  bilan  bevosita  bog’liq  bo’lgan  jihatlarni  o’rganishga, 
ayniqsa, uning sotsial jihatlarni, salomatligi, dam olishi, davolanishi, turmush tarzi, 
urf-odatlari,  dini,  bilan  bog’liq  jihatlarni  o’rganishga  qiziqish  ortdi  va  shu  
boradagi ilm izlanishlarning hajmi ortib bormoqda. 
Jahonda  XX  asrning  o’rtalaridan  boshlab  bir  qator  iqtisodiy  fanlardagi 
“sotsiallashuv” jarayoni iqtisodiy geografiyaga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Bu xol 
keyinchalik aholi geografiyasining va u bilan bog’liq tarzda, sotsial geografiyaning 
shakllanib borishiga zamin yaratdi. 

---

150 
 
Shuni 
ta’kidlash  kerakki,  dastavval  XX  asrning  30-yillaridayoq 
N.N.Baranskiy  “sotsial  geografiya”ni  yaratish  masalasini  ko’ndalang  qo’ygan  edi 
va keyinrok, uning muhim masalalarini (aholi geografiyasi, shaxarlar geografiyasi 
va  b)  o’rgandi.  O’sha  davrdayoq  N.N.Baranskiy:  “Iqtisodiy  -  geograf  nafaqat 
aholining  tarkibi,  joylashuvi,  aholi  manzilgohlarining  tavsifini,  balki  uning 
ruhiyati,  urf  -odatlari  va  madaniyatini  ham  bilishi  kerak”  ekanligini  ta’kidlagan 
edi. 
Aholining  mehnat qilishi, dam  olishi,  ruhiy  kechinmalari,  sog’lig’ini saqlash 
va boshqa ijtimoiy,  madaniy -  ma’naviy xayot faoliyatlari bilan bog’liq masalalar 
xorijda va shuningdek, sobiq Ittifoq iqtisodiy geografiyasi doirasida ham o’rganib 
kelingan.  Shuning  uchun  ham  Yu.G.Saushkin  ijtimoiy  geografiyani  iqtisodiy 
geografiyadan  ajratish,  iqtisodiy  va  sotsial  geografiyani  rivojlanishiga  zid 
ekanligini, real borliqni anglashga to’la javob bermasligini, ya’ni insonni ijtimoiy 
xayoti  murakkabliklari  bilan  iqtisodiy  geografiyadan  “sug’urib”  tashlab 
bo’lmasligini ham uqtiradi (Nazarov M., Tojiyeva Z. Ijtimoiy geografiya, 2003).  
Hozirgi  kunda  ijtimoiy  geografiyaning  tor  va  keng  ma’nodagi  talqini 
professor  A.S.Soliyev  tomonidan  e’tirof  etilgan.  Olimning  ta’kidlashicha,  tor 
ma’nodagi sotsial geografiya - bu bevosita inson xayoti bilan borliq masalalarning 
hududiy  jihatlarini,  uning  o’zi  yashab  turgan  muihti  bilan  munosabatini 
o’rganuvchi  fandir.  Keng  ma’nodagi  ijtimoiy  geografiya  esa  o’z  ichiga  tor 
ma’nodagi sotsial geografiya va insonning ijtimoiy xayot tarzi, madaniy, ma’naviy, 
ruhiy rivojlanishi masalalarining hududiy qirralarini ham qamrab oladi.