Geografiyasi

mamlakatlar»ning ajralib chikishi. 
 XX  asr  ikkinchi  yarimidan  boshlab  tashqi  savdo  dinamikasida  sezilarli 
notekislik  vujudga  keladi.  Bu  jahon  bozorida  mamlakatlar  o’rtasidagi  kuchlar 
munosabatlariga  ta’sir  qildi.  AQShning  mustahkam  o’rni  bo’shashdi.  Agar  1950 
yilda bu mamlakatning jahon eksportidagi ulushi 1/3 ga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2010 
yilga  kelib 1/8  ga  to’g’ri  kelayapti.  O’z  navbatida  Germaniyaniki  Amerikaniqiga 
yaqinlashdi, ba’zi yillarda hatto undan o’zdi ham. Germaniyadan tashqari eksport 
boshqa  G’arbiy  Yevropa  mamlakatlarida  ham  o’sdi.  G’arbiy  Yevropa  xalqaro  
savdoning  bosh  markaziga  aylandi.  Uning  eksporti  AQSh  eksportidan  4  marta 
ziyoddir. 
Keyingi yillarda xalqaro  savdo sohasida Yaponiya sezilarli sakrash qildi. U 
mashina va uskunalar eksport qilishda birinchi o’ringa chiqdi. Yaponiya yengil va 
yuk  avtomashinalari,  maishiy  ishlab  chiqarish  texnikasi,  elektronika  bo’yicha 
barcha  mamlakatlarni  ortda  qoldirdi.  Yaponiya  eksportining  uchdan  bir  qismi 
AQSh ga to’g’ri keladi. AQSh ning Yaponiya bilan savdosida defitsiti yiliga 50-60 
mlrd. dollar darajasida turibdi.  
AQShning xalqaro  savdoda yetakchilik o’rnining pasayishi ma’lum darajada 
ishlab  chiqarishda  raqobatbardoshligini  pasayishi  bilan  bog’liq.  Yaponiya 
raqobatbardoshlikda  yetakchilikni  egalladi.  Shu    davrda  unga  Osiyoning    «yangi 
industrial mamlakatlar»i – Singapur va Tayvan qo’shildi.  
Mutaxassislarning taxminlaricha, XXI yuz yillik  birinchi yillarida AQSh va 
Osiyo  davlatlari  raqobatbardoshlikda  poyga  quyishdi.  2030  yilga  borib,  uchta 
davlat  -  AQSh,  Yaponiya  va  Xitoy  raqobatbardoshlikda  ajralib  turadi.  Navbatda 
Germaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Hindiston, Malayziya va boshqalar turibdi.  
Hozirgi  kunda  rivojlanayotgan  mamlakatlar  jahon  bozoriga  asosan  xom 
ashyo, oziq-ovqat va nisbatan oddiy tayyor mahsulotlar yetkazib beruvchilar bo’lib 
qolayapti.  Jahon  bozorida  xom  ashyo  va  oziq-ovqatlarga  talabning  kamayishi 
sanoati 
rivojlangan 
mamlakatlar 
eksportini 
kengaytirish 
imkoniyatlarini 
pasayishiga olib keldi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar esa jahon eksportida oziq-
ovqat va xom ashyo (neftdan tashqari) ulushlarini bundan keyin ham ko’paytiradi.  
Jahon  eksportida  rivojlanayotgan  mamlakatlarning  bu  tovarlar  (neftsiz) 
eksporti 1960 yildagi 40 % dan XXI asr boshiga kelib 28 % ga qisqardi.  
Rivojlanayotgan  mamlakatlarning  sanoat  guruhi  tovarlari  evaziga  o’z 
eksportini  ko’paytirishga  urinishi  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarning  u  yoki  bu 
shakldagi  qarshiliklariga  duch  kelayapti.  Shuning  bilan  birga,  ayrim 
rivojlanayotgan  mamlakatlar,  eng  avvalo  «yangi  industrial  mamlakatlar»,  o’z 
eksportlarini  jahon  bozoriga  qayta  muvofiqlashtirishda,  unda  tayyor  mahsulotlar, 
mashina,  asbob  va  uskunalar,  boshqa  sanoat  mahsulotlari  ulushini  ko’paytirishda 
sezilarli aloqa qila boshladilar. XXI asr boshlarida rivojlangan mamlakatlar sanoat 
eksporti  ulushi  umumiy  jahon  hajmining  16  %  ni  tashkil  etdi.  Umuman 
rivojalanayotgan mamlakatlar («yangi industrial mamlakatlar») eksporti birgalikda 
olinganda  mamlakatlar  guruhlari  bo’yicha  ham,  tarmoqlar  bo’yicha  ham  notekis 
o’sayapti.  Ko’pchilik  rivojlanayotgan  mamlakatlardan  farqli  ravishda  «Yangi 

---

132 
 
industrial  mamlakatlar»,  ayniqsa  Osiyoning  uch  «kichik  ajdahosi»  (Janubiy 
Koreya, Tayvan, Singapur) eksportning tez o’sishini namoyish etmoqda. Ularning 
jahon  eksportidagi  ulushi  10  %  ni  tashkil  qiladi.  Keyingi  o’n  yilda  tezkor  sur’at 
olayotgan  XXR  iqtisodiyotiniki  3  %  (1  %  dan  kam  edi)  ga  ko’tarildi.  Hozirgi 
kunda jahon eksportida AQSh 12 % ni, G’arbiy Yevropa – 43 %, Yaponiya – 9 % 
egallaydi. 
Keyingi  yillarda  xalqaro    iqtisodiy  munosabatlar  tizimida  va  xalqaro    tovar 
almashishda  Osiyo-Tinch  okeani  havzasi  hissasi  ortib  bormoqda.  Xalqaro    savdo 
geografik  yo’nalishi  asosiy  tendentsiyalarini  xarakterlashda  shu    faktni  yoddan 
chiqarmaslik kerakki, xalqaro  mehnat taqsimoti va taraqqiyotining  chuqurlashuvi 
rivojlangan  mamlakatlar  o’rtasidagi  o’zaro  savdoda  rivojlanayotgan  mamlakatlar 
ulushining  kamayishiga  olib  keladi.  Asosiy  tovar  oqimi  «katta  uchlik»  AQSh  - 
G’arbiy  Yevropa  –  Yaponiya  o’rtasida  kechadi.  AQSh  va  YeI  o’rtasidagi  yillik 
tovaroboroti  1,7  mlrd.  dollarni  tashkil  etadi.  YeI  eksportining  1/5  AQSh  ga 
yo’naltirildi, 1/6 import esa AQShdan keldi. 
Sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarning murakkab texnikalarga egaligi bois, 
rivojalanayotgan  mamlakatlardan  ular  shunday  ortiqcha  mahsulotlarga  kam 
qiziqish uyg’otdi. Ko’pincha murakkab texnika mavjud ishlab chiqarish tsikllariga 
mos  kelmasligi  tufayli  rivojlanayotgan  mamlakatlarga  kerak  bo’lmaydi.  Ba’zan 
cho’ntakka ham to’g’ri kelmaydi.