Geografiyaǵa kirisiw

Geografiya izertlew predmeti ha`m ob`ekti
Geografiya eki ilimiy baylanistin` sferasinda bolip ol ta`biygiy ha`m ja`miyetliq bolip tabiladi. Sonin` ushin oni izertlew predmeti ha`m ob`kti ha`r qiyli geosistemalar ha`m olardin`` kompanentleri bolip esaplanadi.. Ilimnin` rawajlaniw tariyxinda onin` izertlew predmeti ha`m ob`ekti o`zgerip baradi. Ko`pshiliq ilimpazlar geografiya iliminin` ob`ekti etip jer betinnin` joqarg`i qatlamin qabil etedi.
K.Ritter bolsa geografiyanin` ob`ekti bul pu`tkil jer shari dep esaplaydi. A.Gettner bolsa u`lkeni alip ondag`i zatlardin` ken`isliq boylap tarqaliwin ha`m qublislardi geografiyanin` ob`ekti dep alg`an.
Ulli sovet geografi Grigor`ev geografiya iliminin` en` basli ma`selesi etip geografiyaliq qabig`i ta`n aliw dep esapladi. Basqa sovet geografi akademik S.V.Kalesnik bolsa bul pikirge qosilip geografiyaliq qabiqtin` k strukturasin u`yreniw menen birge payda boliw nizamliqlarin, ken`isliq boyinsha tarqaliwin ha`m rawajlaniwin u`yreniw kerek dep esapladi. Demek geograflar o`zlerinin` izertlew ob`ektlerin aniqlap aldi. Bul – bir biri menen tig`iz baylanista bolg`an en` basli jer qatlamlari yamasa olardin` elementleri-litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosferalar yag`niy payda boliwi jag`inan quramali bir pu`tin geografiyaliq qabiq.
Geografiyaliq qabiqtin` kompanentleri bul hawa ,suw, taw jinislari ha`m tiri zatlar (o`simliqler ha`m haywanlar).
Jer betinin` en` basli qabiqlari biosfera, gidrosfera, jer qabig`i.
Biosfera-bul tiri, janliqtin` payda boliw oblasti bolip esaplanadi. Bul jer betinin` o`z-aldin`a ken`isligin payda etpeydi. Bul jin`ishke o`mir qatlami bolip esaplanip atmosferanin` to`mengi, litosferanin` joqarg`i bo`limin o`z ishine aladi.
Al-gidosfera bolsa tolig`i menen jer betinin` suw qatlamin o`z ishine aladi.
Ilimpazlar geografiyaliq qabiqtin` to`mengi ha`m joqarg`i shegerasin ha`r qiyli etip belgileydi. Olar GK shegerasi jer betindegi o`mirdin` tarqaliw aralig`in belgileydi. Onday bolsa bul shegera ozon qatlminnan o`tiw kerek. Bul shegara 20-30 km o`z-ishine aladi.
Ayrim waqitlari geografiyaliq qabiq etip trofosfera qabil etedi. Yag`niy joqarg`i shegarasi 10-12 km den o`tedi. To`mengi shegarasi bolsa jer xorinin` ultani etip aladi. Bul qatlam shegarasi ximiyaliq sostavi boyinsha bo`linedi. Ayrim ilimpazlar bolsa geografiyaliq qabiqti stratosferani qabil qiladi. Yag`niy uliwma aytqanda to`mengi shegarasin belgilew ju`da qiyin. Eger Kalesniktin` pikirin ko`plegen geograflardin` qosiliwin esapqa alg`anda bul shegera 20-30 km den o`tedi yag`niy barliq geografiyaliq qabiqlardi o`z ishine aladi.
Geografiyaliq qabiq aralig`inda Milkov F.N. ta`repinen landshaft qabig`i bo`linip shiqqan. Bul kuwatlig`i jag`inan u`lken bolmag`an iye bolmag`an, topiraq, o`simlik haywanat du`nyasi, hawa, jer asti ha`m jer u`sti suwlarin o`z ishine aladi. Bul jerde atmosfera, litosfera, gidrosfera, biosfera, elementleri bir-biri menen tig`iz baylanista boladi. Sonin` ushinda landshaft jer betindegi tirishliktin` en` qolayli jag`dayli qatlam bolip esaplanadi. Bul qatlamnin` kuwatlig`i tundra zonasinda 10-metr tropikaliq 100-150metrge shekem jetedi
Landshaft qatlaminda jer betin payda qilatug`in geodinamikaliq protsessler aktiv rawajlanadi. Eroziya, eol ha`reketi, gruntlardin` qulawi karst ha`diyseleri. Bunnan basqa adam ta`repinen oylanbay qilg`an ha`reketlerde u`lken rol oynaydi. Misali: Jerden natuwri paydalaniwi suwdan natuwri paydalaniwi.
Landshaft qabig`i jerde o`mirdin` payda boliwnan keyin ju`z berdi, yag`niy geografiyaliq qabiqtan jas.Bul qabiqta adam ja`miyeti payda boldi. O`zinin` tariyxiy dawirinde adam ta`sirinde bul qabiq ju`da o`zgerdi.
Landshaft qabig`inda kurg`akliq landshaftlari ja`mlesken ha`m rawajlang`an. Landshaft-bul ta`biygiy shegerag`a iye bolg`an jer betinin` konkret bo`legi. Ol territoriyaliq bir pwtinligi, genetikaliq birligi geologiyaliq du`zilisinin` bir qiylilig`i, klimati, toprag`i, biotsenozinin` bir qiylilig`i menen ajraladi.
Geografiyaliq qabiqtin` adam ta`repinen o`zlestirilgen bo`legi geografiyaliq ortaliq dep ataladi. Praktikaliq jaqtan bul landshaft qabig`ina tuwra keledi, biraq teoritikaliq jaqtan bul ken`irek, sebebi adam kosmos ha`m okean ken`isligin o`zlestirip atir. Ayrim geograflar a`sirese K.K.Markov geografiyaliq ortaliqti geografiyanin` u`yreniw ob`ekti dep esaplaydi.
Keyingi waqitta jer betinde ekologiyaliq jagdaydin` keskinlesiwi menen kundeklikli o`mirde «qorshalg`an ortaliq» degen tu`sinik payda boldi.
QO-degende-belgili qorshalg`an ortaliqta odam o`mirinin` jasaw jag`dayi tu`siniledi, sonin` mene birge ta`biygiy komplekslerdin` jag`dayi tu`siniledi. QO tu`sinigi GO tu`siniginen pariq qiladi bul biraz «antrpotsentrichno» yag`niy adam ha`m onin` talablari bul jerde orayliq diqqatta turadi.
Solay etip geografiyaliq qabiq quramali kompleks bolip ol fizikaliq geografiyanin` u`yreniw ob`ekti.
Ekonomikaliq geografiya – ja`miyetti u`yrenedi. Bul ko`plegen ilimlerdin` u`yreniw ob`ekti, misali: tariyx, arxeologiya, etnografiya, sotsiologiya, siyasiy ekonomiya ha`m bulardin` o`z u`yreniw predmeti bar. EG yamasa SEG-ja`miyettin` territorial jaylasiwin u`yrenedi. Aldina qoyg`an waziypasi bolsa ja`miyetlik islep shigariwdin` jaylasiwin, xaliqlardin` jaylasiwin u`yrenedi.
Uliwma geografiyaliq ilim rawajlaniwshi territoriyal ob`ektlerdin` ken`islik boyinsha qatnasin u`yrenedi.