Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

M A ‘ R U Z A – 7.
Mavzu: Daryolarning gidroekologik xususiyatlari - 2 soat.
R E J A.

1. 
   Daryolarning geografik o’rni
   

2.Daryolarning bentos gidrosenozlari
3.Daryolar planktonining hosil bo’lishi
TAYANCh IBORALAR.
Suv rejimi, suv bilan to’yinishi, muzlik rejimi. Irmoqlarning doimiyligi. Daryo sistemasi. Daryo basseyni. Gidrografik tuzilish. Frud kattaligi. Jo’shqin daryolar. Sokin daryolar. Erkin tushish tezligi.
Daryolarning geografik o’rni
Turli yog’inlar bilan to’yinadigan va o’zan deb ataluvchi chuqurlikda oqadigan tabiiy suv oqimini daryo deb ataymiz. Deyarli har bir daryo tog’dagi muzliklarning erishidan, buloq yoki botqoqliklardan boshlanadi. Kichik jilg’alar qo’shilib soyni hosil qiladi, soylardan daryolar vujudga keladi. Daryolar yer osti suvlari va yog’inlardan ham to’yinadi. Har bir daryoning boshlanish joyi (manbai) hamda dengiz, ko’l yoki boshqa daryoga quyilish joyi (mansabi) bo’ladi.Biroq buloqlardan ham boshlanadigan daryolar ham bor. Masalan, Biya daryosi Oltoydagi Telets ko’lidan oqib chiqadi, u 400 metr kenglikdagi tosh tizmalaridan otilib tushadi.U boshlanish va quyilish joyida ham keng va ulug’vordir. Shunday daryolar ham borki, ularning quyilish joyi yo’q. Turkmanistondagi Murg’ob va Tajan daryolari shular jumlasidan. Bu daryolarning suvi dalalarni sug’orishga sarflanadi, natijada ular biron havzaga quyilmaydi. Daryolar ikki qirg’oq orasida, o’zanlarda oqadi. Qor yoki muzliklarning jadal erishi natijasida suv sathi ko’tarilib, toshqin ro’y bergan kezlarda daryo qayiri va hatto sohilning talay qismini suv bosadi. Shunday yerlarda, odatda, yaxshigina yaylovlar vujudga keladi. Qadim zamonlardan beri daryolar odamlarga saxiylik bilan o’z suvini hadya etib kelgan.Ular azaldan aloqa yo’li bo’lib xizmat qilgan.Termiz, Ko’hna Urganch, Banokat, Kiyev kabi qadimgi shaharlar daryo sohilida qurilgan.Daryolar davlat chegarasi, dushman hujumidan ishonchli tabiiy to’siq bo’lib xizmat qilgan.Hozirgi vaqtda ham daryolar inson hayotida nihoyatda muhim rol o’ynaydi. Daryo suvi qishloq va shaharlar, fabrika va zavodlar uchun zarur. Daryolarda arzon elektr energiya beruvchi gidroelektr stansiyalar qurilmoqda. Daryo suvida yo’lovchilar tashuvchi va yuk kemalari suzadi,yog;och oqizadi. Daryolar suvga chanqoq yerlarni sug’orish manbaidir. O’zbekiston hududida uchta yirik daryo mavjud, ular: Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon.
Daryolar – bizning ulkan boyligimiz. Ularni neft, sanoat va maishiy chiqindilar, paxta dalalaridan chiqadigan oqava suvlar bilan ifloslanishdan saqlash lozim. Daryolar sersuv bo’lishi uchun ularning sohillaridagi va suvayirg’ichlaridagi daraxt hamda butalarni kesmaslik kerak
Daryolar suvining oqimi o’zimlik va hayvonlarning o’sish, ko’payish, rivojlanish va turli yashash joylarida tarqalishini anilaydigan asosiy ekologik omil hisoblanadi. Shuning uchun ham suvning oqimi gidrobiontlarning asosiy xislatlarini ya’ni ularning reofillik oqar daryolarda yashash mumkinligini ifodalaydi. Suvning oqishi gidrobiontlarga turlicha ta’sir qiladi. Ya’ni,

• 
  daryo suvining oqishi u yerdagi organizmlarga mexanik ta’sir qiladi;
  
• 
  suvning tinimsiz oqib turishi organizmlarga doimiy, tinimsiz ozuqa va kislorod keltirib turadi;
  
• 
  suvning oqishi organizmlar hayoti faoliyati jarayonida ajratgan moddalarni va chirishdan hosil bo’lgan mahsulotlarni oqizib ketadi va muhit doim toza bo’ladi;
  
• 
  suvning oqishi ortiqcha tarqalgan jonzodlarini oqim bilan olib ketadi, ular biror-bir joyga birikib olsa, undaylarni ozuqa va kislorod bilan ta’minlaydi.
  
• 
  suvning oqishi tufayli harorat kislorod suv qatlami bo’yicha teng taqsimlanadi.
  

Shunday qilib kichik-kichik soy shaxobchalar bir-biri bilan qo’shilib ko’p suvli katta daryolarni hosil qiladilar. Bunday daryolarning oqishi davomida turli jinslarning yemirilishi natijasida suv o’ziga yo’l ochadi. Ularning etak qatlami dengizga, ko’lga qo’yiladi. Daryo yo’llarida xilma- xil landshftlar hosil bo’ladi.