Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Ko’llarning nomi
O’rta Osiyoning ayrim ko’llari suvida biogen elementlarning miqdori, mg/l
F	NH4	NO2	NO3	Fosfatlar	Kremniy
Qorako’l	0,7	0,34	0,04	0,18	0,021	3,4
Yashilko’l	0,1	0,07	0,003	0,12	0,016	4,5
Sarez	0,14	0,08	0,003	0,23	0,012	2,08
Iskandarko’l	0,12	0,07	0,002	0,39	0,015	12,47
Arnasoy	-	0,17	0,034	1,18	0,015	-
Aydar	0,08	0,1	0,018	0,43	0,55	4,09
Biyliko’l	0,14-0,22	1,58-2,08	0,053-0,089	1,05-0,81	1,23-1,87	8,7-9,1

Suvda organik moddalarning ko’sratkichi suvning oksidlanishi orqali belgilanadi. Ko’l suvlarida oksidlanish turlichadir. Masalan, Iskandarko’lda 1,2-1,3 mg/l, Sevanda 2-2,2, Baykalda esa 0,8-1,1 mg/l. Kuchli botqoqlangan ko’llarda suvning oksidlanishi yoz faslida 36, qishda 61 mg/l gacha bo’ladi. O’rta Osiyo tekisligida joylashgan ko’pchilik ko’llarda suvning oksidlanishida 3-17,7 mg/l atrofidadir. Suvda gumin moddalarning ortiqcha bo’lishi u yerdagi organizmlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, ularning rivojlanishi va taqsimlanishini sekinlashtiradi.

Ko’pchilik chuchuk suvli ko’llarda vodorod ioni betaraf muhitli (pH=7) bo’ladi. Yuqori tuzli ko’l suvlari biroz ishqorlashgan va organik moddalarga boy bo’lganligi sababli, ko’llarni suvi nordon muhitlidir (pH=5-6). Chuchuk suvli tog’ ko’llarda pH=7,5-7,6 atrofida bo’ladi. Masalan, Zorko’lda pH=7,5-7,7, Yashilko’lda pH=7,6, Sonko’l va Rangko’lda pH=7,8 ga tengdir.
Suvning ishqor va nordon yoki betaraf (neytral) muhitida uchraydigan ko’pchilik organizmlar shunday muhitlarga moslashganlar. Nordon muhitga suv hayvonlari (mallyuskalar, qisqichbaqasimonlar, ayrim baliqlar) va o’simliklar ekologik moslashgan, ammo shu muhit ko’p turlarga salbiy ta’sir qiladi va ularni o’sish, ko’payish va taqsimlanishi sekinlashadi, hattoki to’xtaydi, organizm nobud bo’ladi.
Ko’llarning muhitga ta’siri
Har bir suv havzasi atrof-muhitga o’ziga xos ta’sir ko’rsatadi, shuningdek, ko’llar ham tevarak-atrof iqlimiga yetarli darajada ta’sir ko’rsatadilar. Turg’un suv havzalari quruqlikda suvning aylanishi va suv orqali tuz, gaz, issiqlik, loy-loyqaning ko’chishi va aylanishiga sabab bo’ladi. Dunyo ko’llarida to’plangan suvning hajmi 176,4 ming km³, daryolar hammasi bo’lib 2,12 ming km³, o’rtacha bir yildan 17 yil ichida havzalarda suvlar aylanib yangilanadi. Daryolarda esa suv har 19 kunda bir marta yangilanadi. Agar katta suv havzalarida daryolar kam, ko’llar esa ko’p bo’lsa, shu havzada suvning aylanishi sekin o’tadi. Havzada suvning sekin aylanishi erigan tuz, organic moddalar, loy-loyqa, issiqlikni to’planishiga sabab bo’ladi va shu omillar suv tubida qoladi. Masalan, Baykal ko’liga qo’shiladigan Selen daryosi suvining sho’rligi 100-230 mg/l, suvning loyqaligi esa 100-250 mg/m³, Baykaldan oqib chiqib ketadigan Anqara daryosi suvida 90-100 mg/l tuz va 200 mg/m³ atrofida loyqa bor. Ko’l yuzasidan to’planadigan suvning hajmi ko’p bo’lsa, suv tubida cho’kadigan tuz va loy-loyqa ko’p bo’ladi va ikkinchi tomondan ko’ldan daryoga chiqadigan suvning hajmi kamayadi.
Ko’l suvida to’plangan issiqlik daryo suviga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiladi. Masalan, yuqori tog’ ko’llaridan (Sarez) oqib chiqadigan daryo suvi issiq vaqt da sovuq, past haroratli, muzlagan daryoda esa ko’ldan oqib chiqadigan daryo suvi ancha iliq bo’ladi.
Ko’llar o’zlari joylashgan hududning iqlimiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazadi. Ko’llarni yerli iqlimga ta’siri tubandagicha namoyon bo’ladi, ya’ni joining continental iqlimini pasaytiradi, havoning quruqligi kamayadi, bahor va kuz cho’ziladi, shu mintaqada suv aylanishi (yog’in, tuman, namlik) ko’payadi. Undan tashqari yer osti suvlarining sathi ko’tariladi, o’simlik-hayvonlar dinyosining turlar soni, tarkibi o’zgaradi.
Oqib chiqib ketmaydigan, turg’un ko’llarning suv boyligi, ularga tushadigan daryolarning suv hajmiga bog’liqdir. Bunga Orol dengizi va unga quyiladigan Amu va Sirdaryolar yaqqol misol bo’ladi. Bu ikki daryo suvini isrof qilib ishlatish va suv omborlarida to’plash, hamda qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishda ortiqcha ishlatish natijasida, ikki daryodan Orolga boradigan suv hajmining keskin kamayishidan, Orolda suv sathi (1961-yilga qaraganda) 18-20 m ga pasaydi, dengiz maydoni uchga, suvning hajmi esa 60% ga kamaydi. Suv chetlari 100-120 km dan ortiq ichkariga ketdi. Atrof-muhitning yumshoq-namli iqlimi o’zgardi. Tuzli chang ko’paydi, ko’l suvining tuzliligi 10-11 dan 40-50 g/l gacha ortib ketdi. Ko’l va ko’l atrofidagi ekosistemalar degradatsiyaga, buzilishga uchradi. Tuproqning sho’rlanishi natijasida o’tloqzorlar, ularni hosil qiluvchi o’simlik turlarining tarkibi buzilishidan shu yerdagi biotsenozlar va ekosistemalardagi hayvon turlari yo’qolmoqda.
Orol dengizining fojiasi – bu insonlar aql-zakovatining fojiasi, ularning kelajakni ko’ra olmasligidan qilingan ko’r-ko’rona tuban harakatining natijasidir. Hozir, “Kelajakda, insonlar tabiatga ogoh bo’ling!” shioriga Orol yaqqol misoldir.