Geografiya test

n Dikkatning xarakteriga uo’quv ishlarining sur’ati juda ta’sir kursatadi.Sekin sur’at dikkatni c tarkatib yuboradi,o’quvchilarning aktivligini sekinlashtiradi.Jadal sur’at xam noqo’laydir.ko’pchilik o’quvchilar o’qituvchining fikriga dikkat qilib ulgurmaydilar ,charchaydih lar orkada koladilar.Buning oqibatida dikkat xam susayib tarkok xolda bo’ladi.Muayyan sinf uchun optimal ish sur’ati o’qituvchi tomonidan empirik tarzda belgilanadi.O’qituvchi o’quvchilarning s dikkatini jalb etishga xarakat qilganda shu narsani nazarda to’to ish kerakki,ba’zi xollarda o’quvchilar o’z dikkatlarini oshirib dikkat qilib,dikkat Bilan karab tusalar xam,lekin ularning fikri ,boshka biror ’ narsa Bilan band bo’lishi mumkin.O’qituvchi dikkating tashqi ifodasiga e’tibor berib kolmasdan faoliyat jarayonida aktiv idrok qilish Bilan boglik bo’lgan xakikiy dikkat berilishiga erishmogi zarur. O’qishga ijobiy munosabatda bo’lishni ifodalashning ikkinchi formasi o’qishga oid qiziqishlarning mavjudligidir.qiziqish odatda emotsional buyokka ega bulib chukur va ta’sirli tuygularni kechirish Bilan boglikdir.

O’qishga oid qiziqishlar odatda,tanlovchanlik xususiyatiga ega bulib ular eng kichik yoshdagi o’quvchilardagina umuman o’qishga bulagan qiziqish shaklini olishi mumkin ,o’qishga kizxikish o’quvchiga o’zi o’rganayotgan materialining axamiyati qanchalik tushunarli ekanligiga

,bu material o’quvchi qiziqishlarining o’qishdan tashkari soxasi Bilan qanchalik aloqadorligiga ,o’qituvchi materialni qanchalik aniq va tushunarli qilib bayon etishiga ,o’qitish metodlarining qanchalik xilma xil ekanligiga boglikdir.

O’qishga qiziqishni tarbiyalaganda ,maroklilikni suiste’mol qilmaslik kerak.O’quvchilar o’zlariga bevosita qiziq bo’lgan narsanigina qilishga o’rganib kolmasliklari kerak. Ular xayotda ko’p narsani bevosita qiziqmasdanqilishga to’g’ri kelishini tushunib olishlari kerak. SHuning uchun o’quvchilarda shunchaki maroklilik Bilan emas ,balki fanning axamiyatini ,biror ma’lumotning xayotiy muximligini chukur anglash Bilan belgilanadigan bilvosita moslashgan, qiziqishlarni xam tarbiyalamok kerak .SHunday bo’lganda o’quvchi qiziqarli bo’lmagan ish Bilan xam vijdonan shugullanadi.

2. 
   O’quv materialni o’zlashtirishda xis etiladigan ,kurgazmali materialning axamiyati kattadir. Ta’lim jarayonida aktiv, uyushgan rejali idrok qilishning, kuzatishning axamiyatini inkor etish xato bo’lar edi.O’quvchilar bilimlarni egallar ekanlar kokret predmetlar va xodisalarni ,ularning tasvirini ko’zdan kechiradilar.konkret tasavvurlarga ega bo’ladilar. Psixologik nuktai nazardan predmetli ,tasviriy ,so’z kurgazmaliligi farq qiladi.Predmetli kurgazmalilik o’quvchilarning narsa va xordisalarinibevosita idrok qilishlarini nazarda tutadi.Sinfda o’tkaziladigan tajribalar,ekskursiyalar xam shunga kiradi.
   

Tasviriy kurgazmalilik-tasviriy vositalar rasmlar, mulyajlar, diopozitivlar, kinoqartinalar yordamida amalga oshiriladi.Tasviriy vositalarning xarakteriga karab kurgazmalilik xakikiy tasviriy kurgazmalilikka (narsa va xodisalarning xakikiy tasviri) va simvolik kurgazmalilikka (kartinalar, chizmalar, sxemalar, jadvallar, diogrammalar) bulinadi. So’z kurgazmaliligi deganda o’qituvchining o’quvchilarda konkret tassavvurlarni uygotadigan Yerkin ,obrazli Yerkin nutki tushiniladi.Biroq psixologik ko’zatishlar va eksperimentlar shuni kursatmokdaki ,xissiy idrok iklish boskichida ortikcha tuxtalib qolish fakat foydasiz bulibgina kolmasdan ,shu Bilan birga zararli xamdir. CHunki u abstrakt tafakkurning rivojlanishini bugib kuyadi.

Ko’zatuvchanlikni tarbiyalash aktiv uyushgan ,aniq maqsadga muvofiq sistemali ko’zatish kunikmasini tarbiyalash sifatida juda muximdir. O’qituvchi ko’zatishni tashqil qilar ekan o’quvchilar oldiga aniq va muayyan bir maqsadni kuyadi,ko’zatishni yo’lga soladi.,detallarni ajratib ko’rsatishni mazkur ob’ektni boshka ob’ektlar Bilan taqqoslashni va nomuxim belgilarni ajratib ko’rsatishni tavsiya etadi. O’quvchilarga ko’zatish natijalarini so’z Bilan yoki kurgazmali formada kayd qilishini urgatish muxim ishdir.

2. 
   U o’quv materialini anglash ,tushunish , uni muayyan sistemaga kiritish ,muayyan soxalarga oid alokalarni fanlar ichidagi va fanlararo alokalarni topa olish va ularni o’zaro boglay olish(Yu,A,Samarin fikri buyicha)-o’zlashtirishning eng muxim komponentidir.Tushunish xamisha yangi materialni tarkib topib bo’lgan assotsiatsiyalar sistemasiga kiritishni, notanish materialni tanish material bilan boglashni anglatadi. Sabab-oqibat bog’lanishlari munosabatlarinit urnatish o’quvchilar uchun birmuncha kiyinchilik tugiladi, bunga sabab, bir tomondan shuki, xatto bu xildagi oddiy munosabatlar xam ko’pincha pir tomonlama emas (birdan-bir sabab-bitta oqibat) , balki ko’p tomonlama bulad (bita sabab ko’p oqibatlaga ega bo’ladi yoki bita oqibat ko’pgina sabablar vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi tmondan, bu kiyinchiliklar shu narsa Bilan boglikki, sabab-oqibat bog’lanishlari ko’pincha oddiy ko’zatish yo’li Bilan idrok qilinmaydi, balki tafakkur yordamida aniqlanadi.
   
3. 
   O
   

’quvchining tafakkuri bilan kabul qilingan va qayta ishlangan axborot xotirada saklanishi lozim. Bu esa istalgan bir paytda xotiradagi zapaslardan zarur maьlumotlar olish va ularni qo’llash imkoniyatini beradi. Esda olib qolish to’g’ridan-to’g’ri o’quvchi faoliyatining xarakteriga boglikdir. O’tkazilgan ko’pdan-ko’p ko’zatishlar va tajribalar (A.A.Smirnov P.I.Zinchenko) shuni kursatadiki, esda olib qolishbiron-bir aktiv faoliyatda ruy bergan vaqtdagina eng samarali bo’ladi. A.A.Smirnovning tajribalarida tekshiruvchilarga ikki xil faoliyat taklif qilingan edi. Birinchi xolda ular maьlum tekstlarni esda olib qolishlari lozim edi. Tekshiruvchilar tekstni yodlar ekanlar, material ustida xech qanday aktiv ish olib bormadilar. Ikkinchi xolda esda olib qolish vazifasi qo’yilmadiyu, lekin tekst ustida muayyan ish olib borish-undagi maьnaviy xatolarni aniqlash taklif etildi.

Ikkinchi xolda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan.A.A.Smirnovning o’tkazgan tajribalari shuni kursatadiki,masalan ,tekstning to’zib chiqilgan rejasiga asoslangan yodlash rejaga asoslanmagan yodlashdan ikki baravar salmoklirok ekan .Yodlash jarayonida takrorlash bilan materialni aktiv esga tushirishga intilishni bir-biri bilan almashtirib turish tavsiya qilinadi.Berilgan vaqt teng bo’lgan sharoitda bu usul fakat takrorlashga asoslangan (V.S.Ivanova)yodlashdan 30-40 foiz samaralirok bulib chikdi. Ma’lumki ,uo’quv materialini ma’nosiga tushunib esda olib qolish fakat zarur bulibgina kolmasdan shu bilan birga mexaniq esda olib qolishdan bekiyos darajada samaralirokdir.Bu urinda xam o’qituvchining qanday yo’l tutajagi aniq va ravshandir.O’quvchinakadar ulgayib borgan sari uning aqliy faoliyatida ma’nosiga karab esda olib qolish shu kadar muxim rol’ uynaydi.Maktab yoshida xotirani rivojlantirishning umumiy yo’nalishi shundan iboratki.o’quvchi o’zining mnemik funktsiyasini asta-sekin egallab boradi ,bu funktsiya ixtiyoriy ya’ni uyushgan ,tartibga solinadigan va boshkariladigan bulib koladi.Ta’lim jarayonida analiz va sintezning ancha rivojlangan formalariga sekin asta utiladi.Bunda o’qituvchining yo’lga soluvchi ,o’quvchilar tomonidan qilingan analiz va sinteznitashqil etuvchi ,tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi so’zi xal qiluvchi rolь uynaydi.

O’quvchilar o’zlashtiradigan uo’quv fanlari narsa va xodisalarning muxim belgilari haqidagi umumlashgan bilimlar bo’lgan ilmiy tushunchalar sistemasidan iboratdir.Fanni o’zlashtirish ,xususan ,o’quvchilarda tegishli tushunchalarni tarkib toptirishdan iboratdir.Lekin biz xozirgina kayd qilib o’tganimizdek ,bir qancha xollarda bu tushunchalar xakikiy umumlashtirishlar asosida emas.balki jo’ziy masalalarni biror umumiy printsipga boglash(konundan tashkari umumlashtirishlar) asosidatarkib topadi.

Ikkinchidan bu yerda o’quvchining xissiy idrok qilish xarakteri taьsir etadi. Bola bitta rasm yoki chizma taьsiri otida bevosita idrok qilgan yoki tasavvur yetgan belgilar muxim belgilar darajasiga ko’tariladi. Biroq bir tushunchani tasodifiy, muxim bo’lmagan belgilarsiz tasvirlab bo’lmaydi . umuman qo’lni, umuman mevani. Balikni va xokazolarni tasvirlash mumkin emas umuman uchburchakni taьsvirlab bo’lmaydi – uchburchak xamisha muayan burchaklarga, tomonlarga yega bo’lgan, tekislikda maьlum tarzda joylashgan butunlay konkret uchburchakdan iboratdir. Masalan, tashqi burchakning kattaligi haqidagi teoremani isbot qilish vaqtida garchi gap xar qanday uchburchak va uning xar qanday tashqi burchagi haqida borsa xam , o’quvchilar isbot qilishni muayyan ,konkret xususiy uchburchak asosida o’zlashtiradilar. Tushunchalar xosil bo’lishida bevosita xissiy ta’surootlar ta’siri shu kadar kattaki .ba’zi xollarda biz bu ta’sirning so’z bilan ta’sir ko’rsatishdan(darslik tekstidan.o’qituvchining tushuntirishidan)kura kuchlirok ekanligini kuramiz . Agar kurgazmali tajriba bir xil bir tomonlama yoki cheklangan bulsa,u narsa yoki xodisaning muxim belgilarini bulaklarga ajratish va umumlashtirishga tuskinlik qiladi,chunki o’quvchilarning dikat etiborining aniq ifodalangan ,lekin muxim bo’lmagan tasodifiy belgilarga jalb qiladi.

SHu sababli «to’g’ri chizik xamisha gorizontaldir»; «tashqi burchak xamisha utmas burchak bo’ladi»; «qo’l-kaddi buqilgan azob chekkan odam»; vaxokozolar tipidagi keng tarkalgan xattolar kelib chiqqan.

Albatta ,aniqlangan faktlar maktab o’quvchilaridagi aynan shunday noto’g’ri umumlashtirishlar ,xatto tushunchalar konuniy ravishda paydo bo’ladi,deb xulosa chiqarishga olib bormaydi.Biz agar o’qituvchi taxlil va umumlashtirishlarning xato ekanligini ogoxlantirish uchun maxsus choralar ko’rmasa ,ko’pincha qanday xollar yuz berishini ko’rsatib utamiz.

Bu choralar .psixologlar aniqlab chiqqanidek ikki tomonlama xarakterga ega birinchidan,muxim bo’lmagan belgilarni o’zgartirish mumkin,buninguchun kurgazmali materialdarajada xilma xil qilish kerak ,unda muxim bo’lgan belgilarning invariantligi (ya’ni doimiy belgilar bilan saklanishi )mavjud bo’lgan xoda muxim bo’lmagan belgilar albatta o’zlashtiriladigan bulsin.SHu bilan birga to’g’ri umumlashtirishlarni ishlab chiqish uchun ,E.N.Kbanova-Meller ko’rsatib o’tganidek o’quvchilar taklif qilingan misollarni taqqoslashlari va umumiy narsalarni shuningdek turlanadigan,o’zgarishi mumkin bo’lgan ,turli axamiyatga ega bo’ladigan narsalarni ajratib ko’rsatishlari lozim. «Orol» degan tushunchani shakllantirib, kartadan orollarning katta va kichik turli shakllari orollar ,tekis va toglik ,atrofi ajratilgan va arxipelagdagi orollar qirg’oq yakinidagi va okean orollari bo’lishi mumkinligi kursatsa bo’ladi. «ildiz» degan tushunchani shakllantirib,rasmda ildizlarning xar xil kurinishlarini –er osti va yer usti ,o’zun va kiska uk ildiz va sershox ildiz bo’lishini ko’rsatib berish kerak ,Albatta ,xamma vaqt xam variattsiyalarningbarcha xillarini kamrab olish imkoni bo’lmaydi.Bunga aloxida extiyoj xam yuk,CHunki ukvchilarga xissiy tajribaning cheklanganligini tushuntirib berish ,bu tajriba chegarasidan,albatta chetga chiqish mumkinligini ko’rsatish muximdir.

Ikkinchidan ,o’qituvchi muxim bo’lmagan belgilarning variatsiyalari bo’lishi mumkinligini ,bu variatsiyalarning printsipini va yo’nalishini ogzaki takidlab o’tish mumkin.Ba’zan bu shunday oddiy kursatma ya’ni «to’g’ri burchakni to’g’ri ajratib ko’rsatish uchun uning fakat gradus ulchovigae’tibor bering va xamda uning kaerda va qanday jolashganligiga e’tibor bermang» kabilidagi konkret kursatma bo’ladi.Tushunchani ochib berish vaqtida o’quvchilardan muxim belgilarnigina emas balki muxim bo’lmagan belgilarni xamda ularning extimol tutilgan variatsiyasini xam «meediananing yo’nalishi istagan –yukoriga,pastga ungga chapga karagan bo’lishi mumkin»; «suvayrgich»xar qanday va xar qanday balandlikka ega bo’lishi mumkin»)ko’rsatib berishlarini xam talab qilish kerak.

Ko’rsatish va tushuntirishni konbinatsiyalashtirish ,albatta,eng yaxshi natijalar beradi masalan,o’qituvchi «vertikal burchaklar»degan tushunchani kiritar ekan,bundaydeydi: «vertikal burchaklar fakat darslikda tasvirlanganidek bo’lishi shart emas ,Ular turli xolatda turishi mumkin(doskaga chizib kursatadi),burchaklarning kattaligi xam turlicha bula oladi.»(namoish qilinadi).

O’quvchilar maktabda ta’lim olar ekanlar , fan asoslarini egallabgina kolmasdan .shu bilan birga xilma xil kunikma va malakalarni xam xosil qiladilar. Kunikma-bu to’g’ri usul va yo’llarni tatbik qilgan xolda biror xarakatni yoki murakkab faoliyatni muvafakkiyatli bajarishdir. Malaka deb mustaxkamlangan ,avtomatlashtirilgan ish usullari va yo’llariga aytilib, bu yo’llar murakab lekin ongli faoliyatning tarkibiy tomonlari xisoblanadi.Kunikmalar mashqlar jarayonida vujudga keladi,lekin xar qanday mashq xam(bir kolipdagi xarakatlarni takrorlash singari) kunikmani vujudga kelavermaydi.

Uo’quv, mexnat, sport, gigiena va boshka malakalar bo’ladi. Uo’quv malakasi degan malakaga tuxtatib utamiz. Bu avvalo o’qish, yozish, xisoblash malakasidir. Bu malakalardan xar biri juda murakkab tabiyoyatga ega bo’ladi. Intellektual malakalar yoki aqliy ish malakalari aloxida qiziqish uygotadi. L.S.Vigotskiy, P.Ya.Galperin, N.A.Menchinskaya, P.A.SHevaryov va boshkalarning ttadqiqotlarida masalalarni yechish jarayonida fikrlashni tuxtash (kiskarish) xodisasi o’rganib chiqilgan. Bir xil fikrlash jarayonida sekin-asta oralik zvenolar tushib qolishi ruy beradi, buning oqibatida butun jarayon tu’tagan, kiskargan xarakterga ega bo’ladi.

Fikrlashning nimani va qanday qilish kerak-qanday operatsialarni qanday izchillik amalga oshirish zarur, degan savolga javob beradigan operativ elementlari saklanib koladi.

N.A.Menchinskaya bilan D.N.Bogoyavlenskiy ko’rsatib o’tishlariga qaraganda, buning maьnosi shuki, bir xildagi mashqlarningtaьsiri ostida o’quvchida nima uchunemaxkur yo’nalishda xarakat qilish kerak, degan shubxa tugilmaydi va u mazkur fikirlashga oid masalaning xsussyatlariga muvofi keladigan xarakat usullarini belgilab olishgagina eьtibor beradi.

Malakalarni tarkib toptirish va mustaxkamlashning zarur shart mashq qilish bulib, u kuyidagi shartlarni knoatlantirish lozim: 1)mashqning maqsadini aniq bilish, qanday natijalarga erishish kerakligini bilish zarur; 2) bajarishning aniqligini maxsus ko’zatish ,agar xatolar paydo bulsa, ular mustaxkamlanib kolmasligi uchun mashqlarning natijalarini ko’zatish,o’z xarakatlarini etalon bilan taqqoslash ,qanday muvafokiyatlarga erishib bulinganini anglash va kamchiliklarga barxam berish uchun ulardan qaysi birlariga dikkatni karatish kerakligini bilib olish zarur.3)o’quvchilarning individual psixologik xususiyatlariga boglik bo’lgan mashqlar soni malaka xosil qilish uchun yetarli bo’lishi lozim. Agar mashqlar yetarli bulmasa ,malaka mustaxkamlanmaydi,balki tezrok barbod bo’ladi.Mashqlar xaddan tashkari ko’prok bulsa ,odatda o’quvchilar ko’prok bu mashqlarga salbiy munosabatda bula boshlaydilarva bu xol ko’prok e’tiborni pasaytiradi,natijada malakaning xxosil bo’lishiga xalakit beradi.

4)mashqlar bir xildagi xarakatlarning tasodifiy yigindisidan iborat bulmasligi lozim. Bu mashqlarga muayyan sistema ularning aniq rejalashtirilgan to’g’ri izchilligi ,xususan ularni sekin asta murakkablashib borishi asos qilib olinishi kerak.5)mashqlar bir kadar o’zok muddatga o’zilib kolmasligi lozim ,aks xolda malaka sekin xolda xosil bo’ladi,yoki agar u mustaxkamlanmagan bulsa tezda susayib koladi tormozlanadi ,xatto umuman yukolib ketadi.Malakaning susayishi va yuqolishi uning regresiv taraqqiyotida ifodalanadi.xarakat sekin asta deavtomatlashadi,uni bajarish yana jiddiy e’tibor berishni va uning xar bir elementini ong to’g’ridan to’g’ri nazorat qilishni talab etadi.xarakatning tezligiva aniqligi yukoladi.

4.Ta’limni shunday tashqil etish vazifasi qo’yilmokdaki ,u o’quvchilarning aqliy taraqqiyotini maksimal darajada ta’minlay olsin .Texnika taraqqiyoti va fanning tez sur’atbilan rivojlanayotganligi yosh avlodning umumiy ta’lim tayyorgarligi darajasida tobora ko’prok talablar kuymokda Uo’quv programmalari va kurslarni qayta ko’rish zamonaviylashtirish zarur bulib koldi.S.L Rubnshteyn bilan B.G.Anan’ev birinchilar katori umumiy aqliy rivojlanishni Umumiy intelektni tadkik qilish bilan shugullanishga davat etib maydonga chikdilar.Masalan Anan’ev bu kategoriyalar odamning shunday murakkab psixik xususiyatlaridirki ,o’qish va mexnatdagi muvaffokiyat ana shu xuchsusiyatga boglikdir,deb gapirdi.Olimbu kategoriyalarni bilishga oid turli vazifalarning qo’yilishi va xal etilishi bilan bog’langan ,ya’ni xodisaga eng muxim muljallovchi tavsifnoma bergan bulib ,bu tavsiyanoma uni xal etishning mumkin bo’lgan yo’llarini ko’rsatib berdi. O’quvchilar aqliy rivojlanishining boshka bir mezoni- «tafakkurning tejalishi» deb atalgan tushuncha, yaьni fikrlar miqdori bulib, o’quvchilar ana shu fikr asosida o’zlari uchun yangi bo’lgan konuniyatni belgilab oladilar. Bunda Z. I. Kalinkova kuyidagi muloxazalarga asoslangan. Aqliy rivojlanishi past darajada bo’lgan o’quvchilar masalani shartlarida berilagn axborotdan sust foydalanadilar, ko’pincha uni kurkurona sinovlvr yoki asossiz analogiyalar asosida yechmokchi bo’ladilar. SHuning uchun ularni yechish yo’llari xam tejamli bulib chikadi, bu yo’lda konkrelashtirilishi kerak bo’lgan, takroriy va soxta muloxazalar ko’p bo’ladi. Bunday o’quvchilarning doim chetdan to’zatib turi shva yordam berish talab qilinadi. Aqliy rivojlanishi yukori darjada bo’lgan o’quvchilar ko’p bilim fondagi yega bo’ladilar va unda foydalanish usullarini bo’ladilar, masalaning shartida berilgan axborotdan Tula barxamand bo’ladilaro’z xarakatlarini doimo nazorat qilib turadilar, shuning uchun ularning problemani yechish yo’llari lunda, kiska va ratsional yeknligi Bilan ajralib turadi.

O’quvchilarga turli metodlar, turli darsliklar buyicha taьlim berish vaqtida ularning aqliy rivojlanishi darajasini aniqlay olish (yaьni turli maroitda taьlimning samarasi ortib borayotganligiga baxobera bilish) kerak. Aniqlash vositalari darsliklar va taьlim metodlarining optimal variantlarini tanlab olishda yordam bermogi lozim.