Geografiya fanidan bosqichli imtihon materiallari va ularning javoblari

 
11 – bilet 
1. Fan-texnika inqilobi. Ishlab chiqarishning rivojlanishiga innovatsiyon texnologiyalarning ta’siri. 
Jahon xo'jaligi tarmoqlarining tez sur'atlarda rivojlanishi, ularning tarkibiy takomillashuviga fan-
texnika inqilobi katta ta'sir ko'rsatgan. Fan-texnika inqilobi (FTI) deb jamiyatda fanning asosiy ishlab 
chiqaruvchi kuchga aylanishi natijasida ishlab chiqarishda tub sifatiy o'zgarishlarga erishish jarayoniga 
aytiladi. 1950-1960-yillarda jahonning yetakchi davlatlarida fanga bo'lgan e'tiborning ortishi hamda ilmiy 
kashfiyotlarning tez fursatda amaliyotga tatbiq etilishi natijasida ishlab chiqarishda tarkibiy o'zgarishlar 
yuz berdi, yangi sohalari paydo bo'ldi. 
Inson tomonidan koinotni o'zlashtirishga bo'lgan harakatlar, yadro energiyasini tinch maqsadlarda 
o'zlashtirish (AESlar qurilishi), elektron hisoblash mashinalari - EHMlarning paydo bo'lishi insoniyat 
taraqqiyotidagi muhim yangiliklar bo'lib, ular fanning ishlab chiqarish bilan chambarchas aloqaga 
kirishganligini ko'rsatib berdi. O'z xususiyatiga ko'ra FTI ko'p qirrali bo'lib, o'zining tarkibiy qismlari 
hisoblangan fan, texnika, texnologiya, ishlab chiqarish hamda boshqaruvda katta o'zgarishlarning yuzaga 
kelishiga sabab bo'ldi. 
FTI ta'sirida fanda davlat tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari uchun sarflanadigan mablag'lar 
ko'paytirildi, ta'lim tizimida sifatiy o'zgarishlar amalga oshirildi. Fan sohalari tarkibida yangi yo'nalishlar 
rivojlandi (masalan, biotexnologiya, nanotexnologiya). Ishlab chiqarish bilan fan o'rtasidagi aloqalarning 
kuchayishi rivojlangan davlatlar tomonidan ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga katta 
mablag'larning yo'naltirilishiga sababchi bo'ldi. Butun jahonda bajariladigan ilmiy tadqiqot ishlarining 4/5 
qismi Yaponiya, AQSH, GFR va boshqa 10 ta rivojlangan davlatga to'g'ri keladi. Bu davlatlarda YMMning 
2-3 % i fanga sarflanadi. Barcha rivojlanayotgan davlatlarga esa jahon bo'yicha fan rivojiga 
yo'naltiriladigan mablag'larning atigi 4-5 % i to'g'ri keladi. 
Texnika va texnologiyalar sohasida yangi texnologik jarayonlarning joriy etilishi, EHM, 
robotlardan ishlab chiqarishda keng foydalanilishi, kvant texnikasining rivojlanishi (lazerlar) kabi 
o'zgarishlar natijasida ishlab chiqarish samarasi, mehnat unumdorligi oshdi. Ishlab chiqarishni 
avtomatlashtirish va robotlashtirish jarayonlari inson mehnatini yengillashtirdi. Hozirgi davrda texnika va 
texnologiyalar sohasida yuz bergan yangiliklar ta'sirida mehnat bilan birga boshqa resurslarni ham tejashga 
katta e'tibor qaratilmoqda. Shu bilan birga ekologik holatni yaxshilash uchun bir qator tadbirlar amalga 

---

oshirilmoqda. Masalan, Buyuk Britaniya va Italiyada po'latning 2/3 qismi temir-tersakdan, Buyuk Britaniya 
va Yaponiyada qog'ozning 1/2 qismi qog'oz chiqindilaridan olinadi. 
Ilmiy yangiliklar ishlab chiqarish tarmoqlari tarkibida yangi sohalarning paydo bo'lishiga olib keldi 
(masalan, kimyo sanoatining polimerlar yo'nalishi). Bundan tashqari, FTI sanoat tarmoqlari orasida 
butunlay yangi va zamonaviy sanoat tarmoqlarining shakllanishiga zamin yaratdi (masalan, mikrobiologiya 
sanoati). Tannarxi qimmat bo'lgan tabiiy xomashyo o'rnini bosuvchi arzon sun'iy mahsulotlar (masalan, 
sun'iy kauchuk) egallay boshladi. 
Iqtisodiyotning samarali rivojlanishi boshqaruv jarayonini qay tarzda shakllantirish va tashkil qilish 
bilan bog'liq. FTI hozirgi kunda ish jarayonini tashkil etish zaruriy bilimlarga ega bo'lgan ish 
boshqaruvchilar (menejerlar) tomonidan amalga oshirilishini ta'minlab berdi. 
Fan-texnika inqilobining davlatlar iqtisodiyoti rivojlanishiga ta'sirini baholashda fantalab sohalar 
tomonidan ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmi e'tiborga olinadi. Elektrotexnika mashinasozligi, 
mikroelektronika, aviakosmik sanoat kabilar shu turkumdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Fantalab 
sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk 
Britaniya, Koreya Respublikasi kabi davlatlar yetakchilik qiladi. 
Fan-texnika inqilobi hayotning barcha jabhalariga o'z ta'sirini ko'rsatdi. Uning ta'sirida moddiy 
ishlab chiqarish bilan bir qatorda aholiga xizmat ko'rsatuvchi nomoddiy soha ham jahon xo'jaligida o'z 
o'rniga ega bo'la boshladi. Bu holat, o'z navbatida, postindustrial davrning boshlanishiga turtki bo'ldi.