Geografiya fani o’quvchisi

2.Geosiyosiy bosqichlar. Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtayi nazardan geosiyosiy bos­qichlarning yoki ma’lum bir kuchlaming navbatma-navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga, ta’sir doirasiga va chegaralariga ega boladi.

Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o’ziga xos o’rin egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni nazoratda tutish tamoyili olingan.

Bu bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya va Avstriya -Vengriya imperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi (imperiya si­fatida 1876-yilda e’tirof etilgan bo’lsa ham), Germaniya imperiyasi (1871-yildan), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya (qonuniy jihatdan respublika hisoblanar edi) o’zini namoyon eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni "Usmonli turklar imperatori" maqomini qabul qildi.

Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa ko’rinishdagi nizolari, goh bir markazning rivojlanishi (AQSh, Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yo ta’sir doirasining pasayishi (Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi.

Bu bosqichdagi eng yirik siyosiy voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq "Uchlik ittifoqi" hisoblanib, unga Germaniya, Avstriya-Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq Antanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan edi.

"Uchlik ittifoqi"ning Birinchi jahon urushida (1914—1918) par-chalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan Germaniya, Avstriya—Vengriya, Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanishidan paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib oldilar. Versal shartnomasi siyosiy etakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtayi nazaridan Rossiya uchun Evropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hi­soblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiya­lari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olindi. AQSh Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron-bir Evropa davlatining protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish ko’zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o’z qo’shinlarini Rossiya hududiga kiritdi.

Birinchi jahon urushida eng katta yutuqqa AQSh burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda 1922-yilda Vashington konfe-tensiyasida AQSh Angliya bilan bir qatorda harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi.

Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’lgan bir gurux davlatlardan iborat « sanitar kordon» tashkil etildi va bu bilan ikki yirik davlatning to’g’ridan – to’g’ri aloqalariga chek qo’yildi.

Ikkinchi jaxon urushi Versal tinchligiga chek ko’ydi. Urushning barcha qiyinchiliklarini sobiq ittifoq o’z bo’yniga oldi, lekin ushbu urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatdan mustahkam bo’lib chiqdi. O’z tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yirik geopolitik blokni tashkil etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida parchalash uchun yarim asr vaqt sarflandi.