Geografiya fani o’quvchisi

4.Obyektr yoki inshoot to’g’risidagi ma’lumotlar. Bu ma’lumotlar quyidagiol;arni o’z ichiga oladi: obyekt yoki inshootning naydoni, balandligi, chuqurligi, qismlari, qurilish muddatlari, faoliyati mahsuloti xomashyosi. Masalan, obyekt foydali qazilma koni bo’ladigan bo’lsa, quyidagi ma’lumotlar taqdim etiladi: foydali qazilma turi, zaxirasi, maydoni, chuqurligi, qazib olish usuli ( ochiq yoki yopiq ); chiqindilar hajmi va ular egallaydigan maydon, yordamchi inshootlarning joylashishi, shaxtaning yillik quvvati ( mln t ); shaxtaning ishlash muddati ( 50, 100 yil va h.k. ).

Ushbu ma’lumotlar asosida ekapertlar tomonidan mazkur obyekt yoki inshootning qurilishi maqsadga muvofiq yoki muvofiq emasligi aniq lanadi. Taqdim etilgan tabiiy geografik, iqtisodiy geografik, ekologik va muxandislik (inshoat yoki obyekt to’g’risida ) ma’lumotlarning tahlili asosida ekspert xulosasi tayyorlanadi.

Ekspert xulosasi quydagi qismlarni o’z ichiga oladi.

1. Loyiha amalga oshirilgandan so’ng, ya’ni obyekt yoki korxona ishga tushirilgandan keyin uning faoliyati davomida tabiiy muhitda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishiga baho beriladi.

Agar foydali qazilma koni ishga tushiriladigan bo’lsa, uning tabiatga ta’siri quydagi yo’nalishlardaq baholanishi mumkin:a) kon ochiq usulda qazib olinadigan bo’lsa, uning chuqurligi va maydoni, ishdan chiqadigan qishloq xo’jalik yerlari, aholi manzilgohlari va ularni ko’chirish masalalari, tuproq, o’simlik qop[lamining o’zgarish, ularni qayta tiklash muammosi; b) yerosti suvlari sathining pasayishi va ularning atrofidagi landshaflarning o’zgarishiga ta’sir, yerosti va yer usti suvlarining ifloslanishi, ularga qarshi kurash choralari atmossferaning ifloslaninshi, tabiiy vca tabiiy texnogen jaerayonlarning rivojlanishi hamda ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish, kon to’la qazib bo’lingandan so’ng undan foydalanish va buzilgan yerlarni qayta tiklash (rekultivatsiya)masalalari; d) aholi salomatligi va unga tabiiy muhit ifloslanishinig ta’siri.

2. Tabiiy sharoit yoki tabiiy geografik jarayonlarning obyekt yoki inshoat faoliyatiga ta’siri.

Tabiiy sharoiti murakkab bo’lgan baland tog’larda foydali qazilmalar5 yopiq usulda qazib olinadi. Chunki bunday sharoitda konlarni ochiq usulda qazib olish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.

Konlarning maydoni aniq va to’g’ri o’lchangan bo’lmog’i lozim. Bu maydon doirasida aholi manzilgohlari va yirik muhandislik inshoatlarini qurish man etiladi. Masalan, Angren ko’mir konida tabiiy sharoitni hisobga olmaslik natijasida angren shahri ikki marta ko’chirilgan. Hozirgi ko’mir trarqalgan maydondan tashqarida Angren shahri qurilgan.

3. Ekspertlar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to’liq hulosalari olingandan so’ng, umumiy hulosalar ishlab chiqariladi. Qulay va mahsuldor yer, yaylov resuslari kamroq o’zgarishini e’tiborga olib konni qazib olishning optimal usuli tanlanishi mumkin (yopiq, ochiq yoki mahsus usulda).tabiatga bo’ladigan ta’sirni kamaytirish maqsadida ekologik chora tadbirlar tizimini ishlab chiqish, uni loyihaga kiritish tavsiya etiladi.

Ekspertlar guruhi olingan ma’lumotlar asosida umimiy asoslangan hulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarab, loyiha qaytarilishi ham mumkin, bu holda u qayta ishlashga yuboriladi yoki korxona qurilishiga umuman ruxsat berilmaydi.Hozirgi kunga kelib dunyoda geografik – ekologik ekapertiza keng tarqalmoqda. Ayrim yirik muhandislik inshoatlarining loyihalari hatto xalqaro ekspertlar guruhlari tomonidan ekspertizadan o’tqazilmoqda. Masalan, Xitoyning Yanszi daryosidagi eng yirik “Uch daryo” GESi ekspertizasi Amerikalik mutahasislar tomonidan amalga oshirilgan.

Daryo bo’yicha juda ko’p inshoatlarning tabiiy sharoitini hisobga olmasdan qurilishi natijasida bir qancha falokatlarning ro’y berishi, ayrimj inshootlarning tabiatga kuchli salbiy ta’siri oqibatida qator ekologik muommolarning yuzagfa kelishi loyihalarining geografik-ekologik ekspertizadan o’tkazishni shart qi9lib qo’ydi. Shu maqsadda O’zbekistonda o’tgan asrning 90-yillaridan boshlab yirik inshoot va obyektlarning loyihalari geografik –ekologik ekspertyizadan o’tkazila boshladi. Hozirgi paytda O’zbekistonda yanbgi sanoat korxonalarini ekologik talablarga mos holda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, atrof-muhitga chiqarayotgan chiqindilar masalasi atroflicha tahlil qilinib, texnologik jarayonlarni mukammallshtirish, gaz va changni tutib qoluvchi, uylarni tozalovchi zamonaviy moslamalarni o’rnatishga katta ahamiyat berimoqda. Mamlakatimizda qurilayotgan yirik va o’rtacha korxonalar ekologik tartib-qoida, belgilangan me’yorlar asosida qurilish bilan birga ishlash jaroyonida atrof-muhitga zararli chiqindilar chiqarishi me’yorda bo’lishi kafolatlanadi. Masalan, Asaka shahridagi yengil avtomobil zavodi, Qoravulbozordagi neftni qayta ishlash zavodi va boshqa korxonalar ekologik ekspertizadan chuqur va har tomonlama o’tkazilgan. Sanoat korxonalarini joylashtirishda har bir hududning tabiiy sharoiti etiborga olinishi zarur. Tog’ etaklari, vodiylar va botiqlarda qurilishi mo’ljallangan inshootlarni loyihalashda hududning iqlim sharoiti, yerosti suvlari tartibi, yer usti suvlari hususiyatlari, tuproq, o’simlik qoplami, chorva mollari hamda aholi salomatligi ta’siri masalasi oldindan to’liq va atroflicha hal etilishi lozim bo’ladi.

O’zbekistonda qishloq xo’jaligini yanada rivojlantirish maqsadida juda ko’p suv inshootlari qurilgan. XX asrning 80-yillarida qurigan suv inshootlari ekologik ekspertizadan o’tkazilgan emas. Bu esa tabiatda nohush xodisalar yuzaga kelishiga ijtimoiy – ekologik sharoitning yomonlashuviga olib keladi. Masalan, Tuyamo’min suv ombori qurib ishga tushirilishi bilan Xorazm vohasida yerlarning meliorativ holati o’zgara boshladi. Yerosti suvlarining sathi ko’tarilib, tuproqda tuz to’plana boshladi. Bunday ahvol suv omboridan vohaga suv sizib o’tishi natijasida yuzaga kelgan edi. Demak, to’g’on ostidan suvning chetiga sizib o’tishi loyihada jiddiy hisob qilinmagan. Bunday jarayon Karkidin, Tolimarjon, Chimqo’rg’on, Uchqizil, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlarida ham kuzatilgan.

O’tgan asrning 80-yillarida So’x daryosida So’x suv ombori qurilishi amalga oshirildi. Ammo ekspertiza natijasida So’x suv ombori qurilganidan so’ng atrifdagi hududda botqoqlanish jarayoni boshlanib, o’simliklarning vegitatsiyasi sharoiti o’zgarishio aniqlandi. Natijada suv ombori loyihasi o’zgartirilib srl suvlari yig’iladigan selxonaga aylantiriladi.