Shartli belgilar-voqea va hodisalarni ma’lum bir belgilar yordamida xaritada tasvirlanishidir. Miqyosli shartli belgilar yordamida voqea va hodisalar haqiqiy o‘lchamlari bilan tasvirlanadi. Miqyossiz shartli belgilar bilan xaritalarning miqyosida ko‘rsatib, bo‘lmaydigan voqea va hodisalar tasvirlanadi (TETS, kon, shakllar, aholi yashaydigan joylar). Chiziqli shartli belgilar bilan daryolar, yo‘llar, chegaralar ko‘rsatiladi. Tushuntirish belgilari bilan daryo oqimining yo‘nalishi, o‘rmondagi daraxtlarning turlari ko‘rsatiladi. Bundan tashqari yozuvli, harfli, sonli shartli belgilar ham bo‘ladi. Geografiya xaritalari hududiy ko‘lamiga, mazmuniga, masshtabiga, nimaga xizmat qilishiga, katta-kichikligiga va boshqa belgilarga qarab bo‘linadi. Xaritalar ixtisosiga qarab umumiy geografik va maxsus xaritalarga bo‘linadi. Umumiy geografik xaritalar yirik masshtabli (topografik) xaritalarga, o‘rtacha masshtabli, mayda masshtabli xaritalarga bo‘linadi. Maxsus xaritalarga dunyo xaritalari: iqlim xaritasi, tabiat zonalari xaritasi, o‘simlik xaritasi, foydali qazilmalar xaritasi: tuproq xaritasi, aholi zichligi xaritasi, aloqa yo‘llari xaritasi va boshqa xaritalar, sanoat qishloq xo‘jaligi va transport tarmoqlari xaritalari va boshqalar kiradi. O‘quv jarayonida xaritalarga va stolga qo‘yiladigan xaritalarga bo‘linadi. Devoriy xaritalar, asosan darsda materialni bayon etayotgan vaqtda ko‘rsatish uchun, takrorlash mashq qilish va o‘quvchilarning bilimlarini tekshirish vaqtida foydalaniladi. Devoriy xaritalar odatda ancha uzoqdan o‘qitiladi. Shuning uchun ham bunday xaritalar katta o‘lchamda nashr etiladi. Stolda foydalaniladigan xaritalar darslikka ilova qilingan xaritalar, atlas xaritalar, darslik matndagi xaritalar ba’zan esa ayrim xaritalardan iborat bo‘ladi. Stolda foydalaniladigan asosiy xaritalar bo‘lgan mustaqil darsliklarga ilova qilib berilgan xaritalar devoriy xaritalar kabi rangdor bo‘ladi. Stolga qo‘yiladigan barcha xaritalar, devoriy xaritalardan farq qilib, o‘quvchilarning sinfda va uyda individual ishlari uchun foydalaniladi. Bu xaritalar yaqindan qarab o‘qishga mo‘ljallangan va shunga ko‘ra o‘lchami kichik va devoriy xaritalarga qaraganda masshtabi ham mayda bo‘ladi. Darslik matnidagi xaritalar ilova qilib berilgan xaritalardan farq qilib, asosan bir rangdagi maxsus tabiiy va iqtisodiy xarita-sxemalardan iborat bo‘ladi. Ularning mazmuni darslikning tegishli matniga moslashadi. Geografiya o‘qitishda globus o‘ziga xos kartografik qurol hisoblanadi. Katta va kichik globuslar bor. Katta globuslar butun sinfga ko‘rsatish uchun, kichik globuslar esa har bir o‘quvchining xaritada mustaqil ishlayotganida foydalaniladi. Lekin bunday xaritalar qimmat bo‘lganligidan maktablarda hozircha ulardan kam foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |