Geodeziya, kartografiya va kadastr

Joylarnomi	Beruniybo‘yichageografikkengligi	Hozirgima’lumot
Farqi
Buxoro	39º 20'	39º 46'	- 0º 26'
O‘sh	40º 25'	42º 32'	+ 0º 53'
Samarqand	40º 00'	39º 39'	+ 0º 21'
Toshkent	42º 30'	41º 19'	+ 1º 11'
Leninobod	40º 50'	40º 17'	+ 0º 23'
Boku	39º 00'	40º 23'	- 1º 23'
Tbilisi	40º 00'	41º 43'	- 1º 23'
Darband	66º 00'	66º 00'	00º 00'
O‘sh	92º 30'	90º 28'	+ 2º 2'
Toshkent	89º 10'	87º 00'	+ 2º 16'
Tbilisi	62º 00'	62º 29'	+ 0º 29'
Leninobod	90º 00'	87º 18'	+ 2º 42'
Farg‘ona	92º 00'	89º 26'	+ 2º 84'
O‘zgan	92º 00'	90º 45'	+ 2º 05'

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Beruniy geografik kenglik va uzoqlikni ancha to‘g‘ri aniqlagan. Beruniyning kartografiya faniga qo‘shgan katta xissasi shundaki, uning kartasi «doiraviy proeksiyada» tuzilgan. Bu esa hozirgi yarimsharlar kartalarini tuzishda ishlatiladigan proeksiyalarga to‘g‘ri keladi. [1]

6-rasm. Globus tizimlari asosida tuzilgan dunyo kartasi.

Beruniyning aniqlashicha, yer radiusi uzunligi 6399,1 km. Ekvator aylanasining uzunligi 40181,5 km ekanligini hisoblab bergan. Buyuk olimning o‘sha davrdagi hisoblari hozirgi o‘lchovlarga juda yaqin. Yevropada yer yuzasidagi o‘lchashlar XVI –asrgacha ham bunday katta aniqlikda bo‘lgan emas. Beruniyning Dunyo kartasi uning «At-tafhim» kitobiga ilova qilingan. (Bu karta ushbu kitobning Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan qo‘lyozmasiga ilova qilingan edi, uning diametri 12,5 sm, karta 1257 –yilda ko‘chirilgan) (7-rasm).

7-rasm. Abu Rayhon Beruniyning «At-tafhim» kitobidagi «Dunyo

kartasi».

Bu kartada shimol pastda, janub yuqorida edi, kartani H.Hasanov o‘zbekchaga tarjima qilib, yuqorisini shimol past qismini janub qilib ko‘rsatdi. [1]

Kartada juda ko‘p geografik nomlar va ularning geografik koordinatalari berilgan. Abu Rayhon Beruniy yerning sharsimonligiga juda qat’iy ishongan va o‘z asarlarida birnecha bor bu haqida yozib qoldirgan. Globusning diametrini nihoyatda katta, taxminan 5 metrga to‘g‘ri kelgan. 995- yilda yasalgan bu globus Xorazmda shaharlar orasidagi masofalarni aniqroq o‘lchash va shu bilan birga joylarning kenglik va uzoqliklarini belgilash uchun mo‘ljallangan. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, bu Sharq olamidagi dastlabki globus bo‘lishi bilan birga, eng birinchi bo‘rtma (relefli) globus ham bo‘lgan. Bu globusni yaxshi tomoni shundaki, Martin Bexaymishlagan globusda faqat sharqiy yarimshardagi yerlar ko‘rsatilgan, Beruniy globusida G‘arbiy Evropa bilan Sharqiy Osiyo ham ko‘rsatilgan.

8-rasm Beruniy globusi.

Abu Rayhon Beruniyning deyarli hamma asarlarida O‘rta Osiyo shaharlari tilga olinib, ularning tarixi va iqlimi yoxud aholisi va geografik koordinatalari ko‘rsatilgan. Beruniyning «Qonuni Ma’sudiy» asaridagi geografik jadvalida ko‘rsatilgan 603 joyning 85 tasi O‘rta Osiyova Xurosonga tegishlidir deb yozadi. H.Hasanov. 1890- yil oxirlarida polyak sharqshunosi I.Lelevel Beruniy jadvali asosida O‘rta Osiyoning kartasini tuzgan Unda 40 shahar va daryolarning nomlari hamda 8 ta viloyat nomlari aks ettirilgan. Biz ulug‘ olimning faqat geodeziya va kartografiyaga tegishli risolalarining ba’zi birlari to‘g‘risida ma’lumot berdik, xolos, uning boshqa fanlarning rivojlanishiga qo‘shgan hissalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni H. Hasanovni «Sayyoh olimlar» kitobidan bilib olish mumkin.