|
3-VAZIFA.SAVOL
Iqtisodiyot tushunchasi, uning tarkibi va tuzulishi.
Iqtisodiyot — yunoncha "ekonom" va "oykos" soʻzlari birlashmasidan kelib chiqqan boʻlib, "ekonomika" qishloq xoʻjalik asoslari haqida fandegan maʼnoni anglatadi. "Ekonomika" soʻzi ommaviy oʻzbek lugʻatiga oʻtilganda "iqtisodiyot" atamasiga oʻzgaradi. Iqtisodiyot cheklanmagan ehtiyojlarni, cheklangan resurslardan samarali foydalanib boshqarishni oʻrganuvchi fan. Odamlarning o’zlari iste’mol qilishlari uchun zarur bo’lgan ne’matlarni yaratishga qaratilgan faoliyatini tashkil qilish usulini “iqtisodiyot” deb ataydilar. “Iqtisodiyot” odamlar cheklangan resurslardan o’zlarining hayotiy ne’matlariga bo’lgan talablarni qondirishda qanday foydalanayotganliklarini o’rganuvchi fandir.
Iqtisodiyotining tuzilishi iqtisodiy tizim sifatida qanday bo'lishiga bog'liq. Masalan, uning funktsional xususiyatiga qarab, uning elementlarining maqsadi va tabiatiga qarab amalga oshirilishi mumkin. Keyinchalik jahon iqtisodiyotining tuzilishi quyidagicha:
1. Shaxs. Bu ham maqsad, ham iqtisodiyotning vositasi. Maqsad, chunki u odamlarni ta'minlashga xizmat qiladi. Bir vosita, chunki shaxsning ishi - iqtisodiyotning asosiy manbai.
2. Tabiiy boyliklar. Bularning barchasi tabiiy ravishda odamlarga beriladi: minerallar, suv, o'simlik, havo, faunalar, quyosh va issiqlik. Bundan tashqari, tabiat - butun insoniyat uchun yashash joyidir.
3. Ishlab chiqarish vositalari. Bu yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga yordam beradigan shaxslarning faoliyati.
4. Iste'mol tovarlari. Bularning barchasi odamlar o'z shaxsiy ehtiyojlarini qondirishi kerak.
5. Infrastruktura. Bu odamlar hayoti faoliyatini va ishlab chiqarishning normal ishlashini ta'minlovchi ob'ektlardir.
Iqtisodiyotning tuzilishi boshqa shakllarda ham shakllantirilishi mumkin. Bu mavzuga yondashishga bog'liq. Misol uchun, siz ushbu ilmni bir nechta sohalar qatorida ifodalashingiz mumkin.
Bu holda iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi ishlab chiqarish faoliyatining ikki yo'nalishidan iborat. Ularning har biri turli funktsiyalar yordamida vazifalarini bajaradigan bir nechta ob'ektni o'z ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari.
Yengil, mahalliy sanoatga, trans’ort va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko’proq ijara korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rolg’ o’ynaydigan ayrim sektorlarni, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan tahminlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kerak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib berildi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga to’g’ri keldi. Bu bosqichda ko’’lab o’rta va yirik korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi hamda ularning aksiyalari Respublika qimmatli qog’ozlar bozorining asosini tashkil etdi. Davlat mulki aktsiyadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalarini tashkil qilish jadallashtirildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning bu bosqichida ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko’chmas mulk va qimmatli qog’ozlar bozorining yangi muassasalari bar’o etildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo’sh turgan mablag’larini o’ziga jalb qilib, ularning bozorga tazyiqini ‘asaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag’larni ishlab chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun sharoit yaratadi. Bu yerda shuni tahkidlash lozimki, xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo’lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo’li emas. Tashabbuskorlik asosida yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil koo’erativlar, shirkatlar, mashuliyati cheklangan jamiyatlar ko’rinishidagi kichik va o’rta korxonalarni tashkil qilish – ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998 yillar) xususiylashtirilmaydigan obhektlar ro’yxatiga kirmagan barcha obhekt va korxonalar (jami 3146 ta) davlat tasarrufidan chiqarildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish mahsulotlarining 95 foizdan ortiqrog’i davlatga qarashli bo’lmagan sektorga to’g’ri keldi. Uy joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo’lgan bir milliondan ortiq kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog’i fuqarolarning shaxsiy mulki bo’lib qoldi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to’rtinchi bosqichi (1998-2003 yillar)ning asosiy vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni yo’naltirish, xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilikning yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish tadbirlarini amalga oshirish belgilandi. Mamlakatimizdagi davlat korxonalarini xususiylashtirishning 1995-2003 yillardagi asosiy natijalarini 1-jadval orqali kuzatish mumkin.
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlari.
Jamiyatda ishlab chiqarish jarayonida odamlar tabiat bilan va o'zaro aloqada bo'lishadi. Ushbu ikki turdagi munosabatlar ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari mavjudligida namoyon bo'ladigan har qanday ishlab chiqarishning ajralmas tomonlarini tashkil etadi. Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining ziddiyatli birligi sifatida tavsiflanadi. Ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarish uslubining mazmunini, ishlab chiqarish munosabatlari esa uning shaklini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
