G’aznachilik tizimini takomillashtirishning xorij tajribasi va O’zbekiston Respublikasida qo’llash imkoniyati

                                           

18

 

http://www.hm-treasury.gov.uk

  internet  sayti  ma’lumotlari  asosida  talaba  tomonidan 

shakllantirildi.

 

---

45 

 

 

2.2. Xorijiy mamlakatlar moliya tizimida yago a g’azna hisob raqamini 

yuritilishining amaldagi holati tahlili 

 

 Barchamizga  ma’lumki,  mamlakat  Milliy g’aznachilik tizimining asosiy 

vazifalaridan 

biri 

bu 

davlat 

moliyaviy 

resurslaridan 

foydalanishning 

samaradorligini  oshirishdir.  Jahon  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki,  davlat  moliyasi 

tarkibiga  kiruvchi      “g’aznachilik”  deb  ataluvchi  organ  o’ziga  yuklatilgan 

funksiyasidan kelib chiqib turli majburiyatlarni bajaradi. G’aznachilikning tuzilishi 

va  vazifalari  mamlakatning  tarixiy  va  madaniy  urf  odatlaridan,  shuningdek 

mamlakatning iqtisodiy holatidan kelib chiqib belgilanadi. 

G’aznachilik  ayrim  mamlakatlarda  passiv  ahamiyatga  ega,  qachonki 

g’aznachilik  faqat  tasdiqlangan  byudjet  mablag’larini  ajratish  bilan  shug’ullansa, 

g’aznachilik majburiyatlar limitini belgilash va xarajatlar to’lovini amalga oshirish 

huquqi  ega  bo’lsa  yoki  oldindan  belgilangan  mezonlar  asnosida  alohida 

xarajatlarni  ishlab  chiqishga  ruxsat  bersa,  unda  u  aktiv  ahamiyatga  egadir. 

G’aznachilik  davlat  qarzlarini  boshqarishni  turli  darajalarida  ishtirok  etadi.  Va 

nihoyat,  g’aznachilik  hisob  funksiyasini  bajarilishida  ham  javob  berishi  mumkin. 

Davlat  moliyasini  boshqarishning  va  g’aznachilik  tashkiliy  tuzilishining  yagona 

modeli  mavjud  emas.  Uning  bo’limlari  va  boshqarmalari  va  uning  aniq 

funksiyalari  turli  mamlakatlarda  turlichadir.  Shuningdek  g’aznachilikning 

funksiyasi  vaqt  o’tishi  bilan  o’zgarishi  mumkin.  G’aznachilikning  tashkiliy 

tuzilishi  AQShda  Moliya  vazirligining  Departamenti  ko’rinishida,  Frantsiyada 

G’aznachilik Moliya vazirligining Boshqarmasi  ko’rinishida, Angliyada mustaqil 

mahkama  ko’rinishida,  Avstraliyada  esa  vazirlik  darajasidagi  departament 

ko’rinishiga ega. 

Yuqorida  keltirilgan  qariyb  barcha  mamlakatlarda  g’aznachilik  amalga 

oshirilgan  xarajatlarining  nazoratini  markaziy  bankda  ochilgan  g’aznachilikning 

---

46 

 

yagona  hisobraqami  orqali,  ya’ni  g’aznachilikning  bosh  kitobi  tizimi  orqali 

nazoratni amalga oshiradi.  

Yaponiyada Yaponiya Banki hukumat uchun paralel ravishda byudjet-soliq 

sohasi    barcha  hisob-kitoblarini  yuritadi,  shuningdek  Moliya  vazirligi  umumiy 

buxgalteriya  hisobi  va  hisobotini  boshqarish  va  tartibga  solish  bo’yicha  javobgar 

bo’ladi, bu borada Yaponiya dunyoda yagona davlat hisoblanadi.   

Ko’rib  chiqilayotgan  mamlakatlar  G’aznachiligining  institutsional 

asoslarini  o’rganishdan  oldin,  quyidagi  masalalarni  oldimizga  qo’yishimiz  kerak, 

ya’ni  qanday  struktura  byudjet  masalalariga  javob  beradi  va  byudjet  ijrosini  kim 

nazorat qiladi. 

Rivojlangan  mamlakatlar  g’aznachilik  tizimini  tashkil  etishning  alohida 

xususiyatlarini  ko’rib  chiqadigan  bo’lsak,  masalan  AQShda  G’aznachilik 

Departament  ko’rinishida  Moliya  vazirligining  tarkibiga  kiradi,  to’g’ridan-to’g’ri 

prezidentga  bo’ysinadi  va  keng  ko’lamda  iqtisodiy  va  moliyaviy  funksiyalarni 

bajaradi.  Hisob  va  audit  funksiyalarining  bajarilishiga  ma’muriy-byudjet 

boshqarmasi va bosh byudjet-nazorat boshqarmalari javob beradi. Soliq va bojxona 

boshqarmalari g’aznachilikning bir bo’lagi hisoblanadi.  

Angliyada  g’aznachilik  umumiy  siyosat  va  qarzlar  boshqaruvini  amalga 

oshiradi,  bosh  g’aznachi  mahkamasi  hisobraqamlarni  ro’yxatga  olish  va  ularni 

qayta ishlash funksiyasini bajaradi. 

Yuqorida  keltirilgan  mamlakatlarda  davlat  to’lovlari  quyidagicha  amalga 

oshriladi.