19
биноан белгиланади. Принципиал схемадаги шартли
белгилар бутун мосмла-
мани, тизимнинг иш принципини тушунишга ёрдам беради (1.11- расм).
1.11- расм. Насос агрегати электр моторини ишга туширишнинг принципиал
электр
схемаси
Монтаж схемалар мосламалар орасидаги ташки уланишларни ёки мосла-
ма ичидаги элементларни узаро уланишларни ифодалайди. Ушбу схемалар
монтаж ишларини бажараётганда ишчи чизмалар сифатида кулланади (1.12-
расм).
20
1.12- расм. Автоматиканинг монтаж схемаси.
Бўлим бўйича назорат саволлари
1. Автоматика элементлари ќандай хусусиятларга эга?
2. Автоматика элементларнинг статик тавсифномалари ќандай?
3. Автоматика бошќариш ва ростлаш тизимлари ћаќида тушунча беринг?
2-боб. Сув хўжалигида ќулланувчи автоматиканинг техник воситалари
2.1. Асосий маълумотлар, туркумланиши
Хар хил технологик жараенларни автоматлаштиришда уларнинг кўрсат-
кичлари хаќида маълумот олиш зарур ћисобланади. Бу маќсадда бирламчи ўз-
гартиргичлар (ёки датчиклар) кенг ќўлланилади. Датчик деб назорат ќилинает-
ган ёки ростланаётган катталикни керакли ёки автоматика тизимининг кейинги
элементларида ќўллаш учун ќулай ќийматга ўзгартирадиган воситага айтилади.
Ќишлоќ ва сув хўжалиги ишлаб чиќаришида ќўлланиладиган ўзгартир-
гичлар асосан олти гурућга бўлинади:
механик; электромеханик; иссиќлик;
электрокимевий; оптик ва электрон - ион.
Механик ўзгартиргичлар механик кириш кўрсаткичларни (босим, куч,
тезлик, сарф ва х.к.) механик чиќиш кўрсаткичларга (айланиш частотаси, босим
ва х.к.) ўзгартириб бериш билан характерланади. Бундай ўзгартиргичларнинг
сезгирлик элементи сифатида эластик элементлар (мембрана, пружина, балка
кабилар) поплавоклар, крылчаткалар ва дросселли ќурилмалар ишлатилади.
Электромеханик бирламчи ўзгартиргичлар (ёки электрик датчиклар) ки-
риш механик кўрсаткичларни (босим, куч, сарф кабилар) чиќиш
электрик
кўрсаткичларга (кучланиш, ток, каршилик, индуктивлик ва кабилар) узгартириб
бериш учун хизмат килади. Электромеханик узгартиргичлар параметрик ва ге-
нератор узгартиргичларга (еки датчикларга) булинади.
Параметрик датчикларда чикиш курсаткичини электр занжир катталикла-
ри (каршилик, индуктивлик, узаро индуктивлик, электр сигими ва кабилар)
ташкил топади. Бундай турдаги датчикларда электр
токи ва кучланиши сифати-
21
да чикиш сигналини олиш учун уларни махсус электр схемаларига (куприкли,
дифференциалли) улаш хамда аллохида энергия манбасига эга булиши керак.
Генератор датчикларида бевосита сезгир элементда кириш сигнали
х чи-
киш сигнали
у узгартирилади. Ушбу узгартириш кириш сигнали энергияси хи-
собига булади ва чикиш сигнали ЭЮК куринишида хосил булади. Генератор
датчиклари жуда оддий булади, чунки улар кушимча энергия манбаисиз улана-
ди.
Аниклик даражаси буйича датчиклар 0,24; 0,4, 0,6; 1; 1,5; 2,5; 4 аниклик
синфларига мувофик булишлари лозим. Иш принципи буйича электрик дат-
чиклар резистивли, электромагнитли, сигимли ва тахометрик (генераторли) ку-
ринишларга эга булади
Датчикларнинг турлари куп булишига карамай, улар бир хилдаги бир не-
ча асосий курсаткичларга эга:
1. Статик тавсифномаси - чикиш катталигини
кириш катталигига
богликлиги (2.1-расм).
Статик тавсифномаси чизикли датчиклар (2.1-расм, а) учун сезгирлик ко-
эффициенти узгармайди.
2.1-расм. Датчикларнинг статик тавсифномалари.
Статик тавсифномаси ночизикли датчиклар учун сезгирлик коэффициен-
ти хар хил нукталарда (2.1-расм, б) хар хил булади ва бу каттатик дифференци-
ал сезгирлик дейилади. Уни аниклаш учун куйидаги формула кулланади:
Do'stlaringiz bilan baham: