|
Iting koʻrsam, manga uns aylasun deb,
Berurman gah koʻngulni, gah bagʻirni
baytini olaylik. Qaysi asosda uni “ovchi iti” deyish mumkin?
Badiiy adabiyotda toʻqima tushunchasi bor. Biroq, ilm-fanda “ilmiy toʻqima” tushunchasi boʻlmasa-da, yosh tadqiqotchilardan katta olimlargacha gʻazal tahlillarida “ilmiy toʻqima”ga zoʻr berish holatlarini kuzatish mumkin. Ular gʻazal matnida boʻlmagan, shoir hatto ishora ham qilmagan obrazlarni oʻylab topib, toʻqib chiqaradilar va tahlilga bemalol tatbiq etadilar. Shunday “ilmiy toʻqima”lardan biri “ovchi” boʻlsa, ikkinchisi “kiprik” obrazidir. Goʻyoki Navoiy “boshogʻliq oʻq” iborasida yor kiprigini nazarda tutgan. Holbuki,
Navoiy, anjumane shavqi jon aro tuzsang,
Aning boshogʻliq oʻqin shamʼi anjuman qilgʻil
baytida “kiprik” obrazi yoʻq. Gʻazaldagi soʻz, obraz, iboralarga uzoq-uzoqdan oʻxshash qidirib topadilar va uzundan-uzoq behuda muhokama yuritadilar. Oqibatda, Navoiy asarlarida qayta-qayta tilga oladigan “Soʻz uzaldi-yu, maqsad yiroqda qoldi” qabilidagi tahlil paydo boʻladi. Jumladan, Ismoil Bekjonovning “Oʻz. AS”ning 2012 yil 3 avgust sonida chop etilgan “Boshoq – kamon oʻqi” sarlavhali sharhi “Qaro koʻzum…” gʻazali tahlili bunga misoldir. Olimning soʻzshunos sifatida monand obrazlarni sinchkovlik bilan qidirib topishi va qilni qirq yorgandek tahlil etishi tahsinga sazovor. Biroq u “Qaro koʻzum…” gʻazali matnidagi obrazlarga tabiiy ravishda tatbiq etilmagan. Chunki Navoiy “jon aro” “boshogʻliq oʻq” deganda yorning kiprigini ham, allaqanday ovchining kamonidagi boshoqlik oʻqni ham nazarda tutmagan. Balki oddiygina “jon” soʻzi oʻrtasidagi “boshogʻliq oʻq”qa oʻxshaydigan “alif” harfini nazarda tutgan, xolos. Bu bilan: “bordiyu shavq anjumanini tuzsang, mening jonim-ruhim ana shu anjumaningni yorituvchi, nurafshon etuvchi, anjumanning shavqiga shavq bagʻishlovchi shamʼi shabiston boʻlsin”, demoqchi boʻlgan.
Garchi “Qaro koʻzum…” gʻazali tahlili 40 yil mobaynida izchil davom etgan boʻlsa-da, barcha tahlillarni ham gʻazal tadqiqini takomillashtirishga hissa qoʻshdi, deb boʻlmaydi. Tahlillarda saviya jihatdan faqat yuksalish emas, balki pasayish, orqaga qaytish, mavjud tahlillarni mantiqan takrorlash holatlari ham kuzatiladi. Masalan, Ismatulla Abdullayev gʻazalga 1975 yilda yozgan ilk sharhida “gʻamzada” soʻzini “gʻamza – noz-karashma” maʼnosida talqin etgan. Mazkur satrlar muallifining 1987 yil, 27 fevralda “Oʻz. AS”da chop etilgan “Gʻazal va tahlil” maqolasida uning sharhi tanqid qilinganidan keyin shu maqolaga yozgan raddiyasida: “Bizning tahlilimizda “gʻamzada – gʻam chekkan, jabrlangan” soʻzi notoʻgʻri talqin qilingan, buning uchun gazetxonlardan uzr soʻraymiz”, deya xatosini mardlarcha tan olgan. Oradan 20 yil oʻtgandan keyin 2006,2010 yillarda chop etilgan Respublika umumtaʼlim maktablarining 8-sinf “Adabiyot” darsligida Sultonmurod Olimov mazkur xatoni yana takrorlagan. Yaʼni, “Qaro koʻzim…” gʻazali sharhini bayon etish jarayonida: “Oshiq… itiga gʻamza payti jon rishtasidan ip qilishni aytadi”[6], deb yozgan. Nahotki, olim “gʻamzada” soʻzining maʼnosini bilmagan? Nahotki, gʻazal tahlilining tarixiy takomilini kuzatmagan va tuzatilgan xatoni koʻrmagan? Axir, bir gʻazalga sharh yozayotgan olim oʻzidan oldingi shorihlar tajribasini koʻrishi kerak emasmi? Bizning Respublika Taʼlim markaziga va matbuotdagi rasmiy-tanqidiy murojaatlarimizdan keyin Sultonmurod Olimov ushbu xatoni darslikning 3-nashrida tuzatdi, lekin “Qaro koʻzim…” va boshqa gʻazallar talqinidagi talay kamchiliklar bartaraf etilmay qolgan.
Umuman, gʻazal tahlillari asarning mazmun-mundarijasi, badiiy obrazlar tizimi, shoirning sanʼatkorlik mahorati haqida yaxlit, qamrovli tasavvur hosil qiladi. “Qaro koʻzum…” gʻazali toʻgʻrisidagi barcha tahlillarni umumlashtirganimizda, 150-bet atrofidagi bir manba vujudga keldi. Biz mazkur gʻazal tahlillarini uzoq yillardan beri oʻrganib kelarkanmiz, bir gʻazal haqida tadqiqot kitobi yaratish mumkinligi haqida oʻyladik. “Qaro koʻzum…” gʻazali tahlillari tadqiqi timsolida mana shu loyihaning birinchi namunasi amalga oshdi. Ushbu tajriba shuni koʻrsatadiki, Alisher Navoiy va boshqa shoirlarning koʻp tahlil va tadqiq etilgan gʻazallari toʻgʻrisida ham ana shunday tadqiqot yaratish mumkin va zarur. Chunki bu sohalarda hali yechimi topilmagan muammolar koʻp va tadqiqotlar, albatta, davomiy boʻlishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
