Gaz va tabiiy gazlar

Uglerod 

 

Uglerod  –  juda  ajoyib  kimyoviy  elementlardan  biri.  Uning  tarixi  – 

Yerdagi hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi bilan bog‘liq, chunki 

uglerod barcha tirik mavjudot tarkibiga kiradi. 

Kulrang yumshoq tosh – grafitni olib ko‘raylik. Siz uni yaxshi bilasiz, 

undan  oddiy  qalamning  o‘zagi  ishlanadi.  Agar  grafit  kislorodli  muhitda 

qizdirilsa, u ham hech qanday qoldiqsiz yonadi (lekin u ko‘mirga nisbatan bir 

oz  sekin  yonadi).  Grafit  yongan  asbobda  karbonat  angidrid  gazi  qoladi. 

Demak, grafit ham sof uglerod ekan. 

Agar  minerallar  ichida  eng  qattiq,  shaffof,  qimmatbaho  tosh  –  omlos 

o‘sha asbobda kislorodli muhitda qizdirilsa, u ham yonib, karbonat angidrid 

gaziga aylanadi. Agar olmos kislorod ishtirokisiz qizdirilsa, grafitga aylanadi. 

Juda  yuqori  bosim  va  haroratda  grafitdan  olmos  olish  mumkin.  Shunday 

qilib, grafit va olmos ayni o‘sha bitta element – ugleroddan iborat. 

Tarkibida uglerod bo‘lgan moddalarning turli-tumanligi kishini hayron 

qoldiradi. 

Hozirgi  kunda  asosi  ugleroddan  iborat  bo‘lgan  uch  millionga  yaqin 

birikma ma’lum. 

Bu  moddalarning  turli-tumanligiga  sabab  shuki,  uglerod  atomlari  bir-

biri hamda boshqa atomlar bilan o‘zaro mustahkam birikib, zanjir, halqa va 

boshqa shakllardagi murakkab molekulalarni hosil qila oladi. 

Uglerod  atomlaridan  son-sanoqsiz  shakldagi  molekulalar  hosil  qilish 

mumkin  bo‘lganligi  tufayli,  uning  birikmalari  ham  son-sanoqsizdir.  Bu 

birikmalar  molekulasida  to‘rt  vodorod  atomi  bitta  uglerod  atomi  bilan 

---

 

13 

bog‘langan gaz – metan kabi oddiy modda bo‘lishi, molekulalarning  tuzilishi 

hali  oxirigacha  aniqlanmagan  juda  murakkab  moddalar  ham  bo‘lishi 

mumkin.  Yerdagi  barcha  tirik  mavjudotning  asosi  bo‘lmish  oqsil  ana 

shunday murakkab moddalar jumlasiga kiradi.  

 

1-topshiriq. Matndagi quyidagi so‘z va birikmalarni eslab qoling: 

uglerod, grafit, qimmatbaho tosh, olmos, gaz, metan, kimyoviy, shaffof