Garayli orxan baloglan oğlu (magistrin a a. s.)

Yaranma tarixi 2009

• 
  ARDNŞ MKKİ
  
• 
  HPBS ilə bağlı dənizdə ÇNL boru kəmərlərinin çəkilişi və müvafiq dalğıc əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi
  
• 
  Xəzər dənizinin Azərbaycan və digər sektorlarında tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə yetirilməsi
  

Yaranma tarixi 2011

Birgə müəssisələr N‐Z :

• 
  "SARMATİA" MMC
  

Əsas fəaliyyət növü: Odessa-Brodı boru kəmərinin uzadılması vasitəsilə Xəzər dənizindən neftin Gürcüstan, Ukrayna, Polşa və Azərbaycandan keçməklə Avropaya çıxarılması məqsədilə yeni dəhlizin çəkilişi layihəsinin texniki-iqtisadi əsaslan­dır­masının hazırlanması (Layihə); Yeni neft və qaz yataqlarının tədqiqatı və işlənməsi; Quruda və suda müxtəlif obyektlərin tikintisi; Boru kəmərinin çəkilişi

Yaranma tarixi 2008

• 
  24% Przyjazn (Polşa)
  
• 
  24% Ukrtransnafta (Ukrayna)
  
• 
  24% Gürcüstan Neft və Qaz Şirkəti (Gürcüstan)
  
• 
  1%AB Klaipedos Nafta (Litva)
  

• 
  SOCAR Turkey Enerji A.Ş.
  

Əsas fəaliyyət növü: Neft və qaz sektorunda istehsal, emal, satış, distryübisiya, sərmayə qoyuluşu, araşdırma, idxal-ixrac işlərinin yerinə yetirilməsi; Azərbaycandan Türkiyəyə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri vasitəsilə ixrac edilən neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri vasitəsilə ixrac edilən qazın marketinqi.

Yaranma tarixi 2006

• 
  "SOCAR Energy Georgia" MMC
  

Əsas fəaliyyət növü: Gürcüstanda, Külevidə yerləşən Port və Terminalların əldə olunmasına və inkişafına nail olmaq (Layihə); Neft və neft məhsullarının hasili, emalı və onların satışı, yanacaqdoldurma stansiyalarının qurulması və təşkili; Topdan və pərakəndə satış ticarətinin, sərgilərin, yarmarkaların, auksionların təşkili, mal anbarları və nəqliyyat vasitələri ilə təchizat və idxal-ixrac əməliyyatlarının həyata keçirilməsi

Yaranma tarixi 2006

ARDNŞ-nin daha bir törəmə şirkəti olan SOCAR Energy Georgia MMC 2006-cı ildə qurulmuşdur. Şirkətin bütün fəaliyyəti Gürcüstanda həyata keçirilir. Şirkət Gürcüstandakı neft satışının 72%, dizel satışının isə 61%-nə nəzarət edir, bundan başqa Kulevi neft terminalı da şirkətin ixtiyarındadır. ARDNŞ Gürcüstana hər ay 20.000 ton neft məhsulu, həmçinin 15.000 ton benzin idxal edir. Şirkətin indiyə kimi Gürcüstan iqtisadiyyatına yatırdığı investisiyanın həcmi 700 milyon ABŞ dollarıdır, bundan başqa ARDNŞ 3 il dalbadal (2008, 2009, 2010-cu illərdə) Gürcüstanda ən böyük həcmdə vergi ödəyən şirkət olub. Təkcə 2010-cu ildə ARDNŞ Gürcüstan büdcəsinə 100 milyon ABŞ dolları miqdarında vergi ödəyib. Bundan başqa ARDNŞ Gürcüstanda bir neçə yanacaqdoldurma məntəqəsi də açıb. Həmçinin 2010-cu ildə əldə edilən razılaşmaya əsasən SOCAR Energy Georgia şirkəti Gürcüstan Futbol Federasiyasının baş sponsoru olmuşdur. 2013-cü ilin dekabr ayında ARDNŞ Gürcüstanda 114-cü yanacaqdoldurma məntəqəsini istifadəyə verdi.

• 
  "SOCAR Qalf" QSC (Birleshmish Ereb Emirlikleri)
  

Əsas fəaliyyət növü: Kontrakt sahəsinin hüdudları daxilində neft-qaz əməliyyatları; Azərbaycan Respublikasının quru ərazilərində və dənizdə neftin və qazın kəşfiyyatı, işlənməsi, hasilatı, emalı və satışı; Baş enerji nəqletmə sistemləri, enerji paylanması və yeraltı anbarlar üzrə bütün növ layihələrin həyata keçirilməsi; Kontrakt sahəsi;Qaraçuxur.

Yaranma tarixi: 2011

Fəsil III. Azərbaycanın iri biznes strukturlarının xarıcı iqtisadi fəaliyyətinin genişləndirilməsi zərurəti və inkişaf istiqamətləri
3.1. İri biznes strukturlarının xarıcı iqtisadi fəaliyyətinin genişləndirilməsinin əhəmiyyəti
Korporativ münasibətlərə həsr olunmuş tədqiqatların çoxu bazar iştirakçılarının qarşılıqlı təşkilatlanmış struktur və funksional münasibətlərinə yönəlib və faktiki ola­raq bu münasibətlərin əsas məqsədə (yəni «pul qazanılmasına») xidmət etməsini kə­narda qoyurlar. Bu mövqedən «pul qazanılmasının» bütün korporativ üsullarını, şərti olaraq aşağıdakı baza modellərinə bölmək olar:

- Amerika modeli. Bu modeldə varlanma sxemi səhmlərin alveri, sələmçilik, ak­tiv­lərin parçalanması və s. üsullar vasitəsi ilə həyata keçirilir. Modelin xüsusiyyət­ləri: qısamüddətli maliyyə maraqları üstünlük təşkil edir; səhmdar cəmiyyətin par­ça­lan­ması (səhmdarların və menecerlərin maraqları baxımından); bank-birja alver əmə­liyyatlarına vurğu (üstünlük);

- Avropa-Alman modeli. Bu modelin əsas istiqaməti «pul qazanılması» proses­lərinə yönəlib. Modelin xüsusiyyətləri: sənaye və bank biznesinin sıx əlaqəsi; uzun­müddətli, real biznesə maraq; etibarlı münasibətlər və biznesin korporativ mədə­niyyətinin yüksək səviyyəsi;

- Avropa-Rusiya modeli. Bu modeli korporativ biznesin keçid forması kimi sə­ciyyələndirmək olar. Bu model korporativ biznesin dövlət vəsaiti ilə sıx əlaqəsi olan mü­vəqqəti formasıdır və onun effektliyi dövlət maliyyə sistemi ilə yarıkriminal kor­rup­siya münasibətləri əsnasında qurulur.

Təbiidir ki, əsas model Amerika və Avropa-Alman modelləri sayılır. Dünyada gedən qloballaşma prosesləri korporativ münasibətlərin Amerika sxeminin təzahü­rüdür. O ki qaldı bu korporativ institutların təşkilati formasına, onların bu modellər çərçivəsində istifadələrinə fərq qoyulmur. Onu qeyd etmək olar ki, inkişaf etmiş ölkə­lərdə iri korporativ qurumların holdinq formasının təsiri azalır.

Ölkə iqtisadiyyatında gedən proseslərin təhlili onu göstərir ki, islahatlanan iqti­sa­diy­yatın təşkilati-struktur seqmentlərinin hamar və sabit inkişafını yaxın gələcəkdə görmək mümkün deyil. Təkamülə məruz qalan struktur böhranlar qaçılmazdır, çünki «həddən tez inkişaf sistemləri» kimi tanınan müasir korporativ qurumlar qeyri-stabil olduqları üçün tez dağıla bilər.

Mürəkkəb sistemlərin təkamülü zamanı artan sinergetik tendensiyaların təsirini nəzərə alsaq, fərz etmək olar ki, inkişaf istiqamətlərinin genişlənməsi düzgün, əlve­rişli inkişaf istiqamətinin seçilməsində çətinliklər yaradır.

Azərbaycan korporativ seqmentinin təkamülünün alternativliyi artır və onun əsas elementlərinin vəziyyətini qabaqcadan görmək mümkün deyil, çünki o, dünya və da­xi­li qloballaşma proseslərinin təsiri altında daha da mürəkkəbləşir. «Gələcəyin yol­ları» birmənalı deyil, müəyyən «təkamül dəhlizlərinin» mövcudluğu ölkənin iri kor­po­rativ qurumlarının inkişafının strateji istiqaməti haqqında qərarın qəbul edilməsinin əhəmiyyətini artırır.

Azərbaycan elmi və təcrübəsi təşkilati-struktur inkişafın ənənəvi yanaşmalarının dəyişilməsi astanasındadır. Söhbət ondan gedir ki, inkişaf keçmişlə, yəni sistemlərin in­kişafı tarixi ilə yox, daha çox fəal təkamülə məruz qalan strukturların strateji mo­del­ləri ilə bağlıdır. Bu modellər özlərini təşkil edir, öz sistemlərini qurur və amansız rə­qabət şəraitində uğurla işləyir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, sərt seçim me­xa­nizm­ləri, bazartipli mexanizmlər mürəkkəb sistemlərin təkamülündə yeganə se­çim deyillər.

Sosial-struktur təşkilatların səhvlər, seçim və cəhdlər yolu ilə qurulması o qədər də vacib deyil. Bazar tipli sistemlərin durumu və inkişafı əvvəllər ka­pi­talist cəmiy­yətində uzun bir yol getmişdir (bunu son 300-400 ilin təcrübəsi göstərir).

Korporativ qurumda dövlətin rolu məlumat cəhətdən açıq, effektli və şəffaf ol­ma­lıdır. Dövlət iştirak etdiyi qurumlarda sadəcə passiv səhmdar deyil, o ef­fektli me­necer olmalıdır. Özəl səhmdar qurumlara gələndə, dövlət onlar üçün effektli və anlaşılan «oyun qaydaları» yaratmalıdır və onların icrasını təmin etməlidir.

Son vaxtlar «korporativ şərəf kodeksi» haqqında çox deyilir (hətta nəşrlər var və bu sənədin adı «Korporativ inkişafda tərəflərin hüquqları və vəzifələri haqqında paket» hallandırılır).

Əsas məsələ onun qəbul edilməsi deyil, əsas məsələ ölkədə olan korporativ biznesin səviyyəsinin yüksəlməsinə, onun kriminal, cinayət və korrupsiyadan azad edilməsinə yönəlmiş mexanizmlərin qurulmasıdır.

Korporativ institutlar «oliqarx qrupları üçün pul qazanan sistemlərə» çevrilmə­məlidir, onlar ümummilli maraqlara qulluq edən, ümummilli istehsalat və maliyyə idarəetmə strukturlarına çevrilməlidir.

İri korporativ qurumları əsas məsələlərin həllinə yönəltmək lazımdır:

- effektli mülkiyyətçinin yaradılmasına;

- korporativ idarəetmənin effektli sisteminin yaradılmasına;

- ölkədə sivil kooperativ biznesin inkişafına yönəlmiş, dövlətin effektli tən­zim­ləmə sisteminin yaradılmasına.

Hələlik mülkiyyətin bölgüsü ilə bağlı olan birləşmələr, inteqrasiyalar bu mərhə­lələri həll etmirlər. Ölkənin maliyyə-kommersiya strukturunun təhlili onu göstərir ki, bu qurumları təmsil edən yeni «effektiv mülkiyyətçilər» mülkiyyətin yalnız valyuta gəlirləri ilə, resurslara nəzarətlə və alınan mənfəətin xarici banklarda saxlanılması ilə maraqlanır.

Demək olar ki, Azərbaycanda qurulmuş iqtisadi sistem zəif bazar mexanizm­lərinə malikdir. Onların bir hissəsi son on ildə inkişaf edib, o biri hissəsi isə kva­zibazar (yalançı bazar), bəzən antibazar hala düşüb. Bu anlayış Azərbaycanın bir sıra korporativ qurumlarına aiddir.

V.N. Siqileviçə görə beynəlxalq səviyyədə korporativ idarəetmənin ingilis-ame­rikan, alman və yapon modelləri təşəkkül tapmışdır. Bu modellərin hər biri özü­nə­məxsus qaydada idarəetmə müəssisələrinin və ələlxüsus səhmdarlarla (mülkiy­yət­çilərlə) idarəedicilər arasında münasibətləri nizamlayır.

Azərbaycanda kütləvi özəlləşdirmə ingilis-amerikan və alman korporativ model­lərinin hibridi əsasında yaradılmış səhmdar cəmiyyətləri təsis etməklə aparılır.Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, özəlləşdirmə nəticəsində ölkədə 2000-dən artıq səhmdar cəmiyyətləri yaradılmışdır. 2008-ci ilin sonuna bütünlüklə iqtisadiyyatda 3000-ə qədər səhmdar cəmiyyətləri fəaliyyət göstərirdi.

009-cu ildə Azərbaycanda korporativ qiymətli kağızlarla əməliyyatların həcmi 457 mln. 255, 310 min manat təşkil etmişdir ki, bu da 2008-ci ildəki göstəricidən 10,3 % çoxdur. Hecabat ilində korporativ qiymətli kağızların strukturunda 342 mln. 431,276 min manat dəyərində sövdələşmələr səhmlərin, 114 mln. 824,034 min manat isə korporativ istiqraz vərəqələrin payına düşür. Səhmlərlə bağıanmış sövdələş­mə­lərin həcmi 2009-cu ildə 6,7% azalmış, istiqraz vərəqələri ilə bağıanmış sövdələş­mələrin həcmi isə 2,4 dəfə artmışdır. O cümlədən ilkin qiymətli kağızlar bazarında səhmlərin yerləşdirilməsi 196 mln. 648,619 min manat təşkil etmişdir ki, bu da 13,2% artım deməkdir. İlkin qiymətli kağızlar bazarında istiqraz vərəqələrinin yerləşdi­rilməsi isə 50 mln. 552,085 min manat olmuş, və ya 95,3 % artıma nail olunmuşdur. Bütünlüklə isə korporativ qiymətli kağızlarla 6607 sövdələşmə aparılmışdır.

Mülkiyyət hüququnun çoxlu sayda sahiblər arasında bölüşdürülməsi zamanı on­la­rın sərmayələrinin səmərəli istifadə olunması və hər vahidinə bərabər səviy­yədə gə­lir vermənin gözlənilməsi vacibdir. Səhmdarların sayı az olan korporasi­ya­larda bu prob­lem iri səhmdarla digər səhmdarlar arasında müvafiq sazişlərin bağ­lanması əsa­sında və bütün səhmdarların şirkətin fəaliyyətinə şəxsi nəzarəti əsasında həll edilir. Lakin iqtisadi prosesin inkişaf etməsi və sahibçiliyin mülkiyyətin bila­vasitə idarə edilməsindən ayrılması bu problemi daha da mürəkkəb etmişdir. Çoxlu sayda mülkiy­yət­çilərə xas olan şirkətlərin idarə edilməsi probleminin mürəkkəb­ləşməsində keyfiy­yət sıçrayışı son 30 ildə baş vermişdir. Buna aşağıdakılar səbəb olmuşdur.

Şəkil 3.1. Korporativ idarəetmənin alman modeli
Birinci, şirkətlərdə səhmdarların ümumi sayının artması baş verirdi. Müxtəlif ölkələrdə bu proses eyni temp və miqyasla inkişaf etmirdi. Amma ümumi tendensiya ondan ibarət idi ki, xırda səhmdarların xüsusi çəkisinin artması ilə iri səhmdarların payı azalırdı. İndi elə şirkətlər var ki, onların illik dövriyyəsi nisbətən iri ölkələr­dəkindən qat-qat artıqdır və onların səhmdarlarının sayı on və yüz minlərlə ölçülür.

İkinci, elə iri səhmdarlar yaranmışlar ki, onlar, bilavasitə mülkiyyətin cari idarə edilməsi prosesindən imtina edirlər. Bunların sırasında institusional investorlar olan investisiya və təqaüd fondlarını, sığorta şirkətlərini və başqalarını göstərmək olar.

Üçüncü, mülkiyyətin idarə edilməsində daha böyük rolu muzdlu menecerlər oynamağa başladılar.




Şəkil 3.2. Korporativ idarəetmənin yapon modeli
Dördüncü, mülkiyyətdən istifadə prosesinə mülkiyyətçi olmayan şəxslər və institutlar (şirkətin heyəti, ərazi hakimiyyətləri, istehlakçıların hüquqlarını və ekologiyanı qoruyan qurumlar və s.) təsir göstərməyə can atırlar.

XX əsrin 90-cı illərində və XXI əsrin əvvəllərində biz səhmdarların sayının dəfələrlə artmasının, qlobal miqyaslı iri investisiya resurslar axınına şərait yaradan mexa­nizmlərin inkişafının, böyük həcmdə mülkiyyətin idarə edilməsinin muzdlu menecment əlinə keçməsinin şahidi olmuşuq.

İqtisadiyyatın inkişafı strategiyasında səhmdar kapitallna xüsusi önəm verilir. Səhmdar kapitalı investisiya resurslarının cəlb edilməsinin və bölüşdürülməsinin da­ha sərfəli vasitəsidir. O, dəyişkən rəqabət mühitində işgüzar təşkilatın möhkəm­lən­məsinə və iri investisiya layihələrinin reallaşmasına imkan verir.

Yeni şəraitdə şirkətin muzdlu menecerlərlə səhmdarlar və digər maraqlı tərəflər arasında qarşılıqlı münasibətlər sistemi, məhz korporativ idarəetmə sistemi kimi çıxış edir. Dar mənada, korporativ idarəetmə – şirkətin menecmentini səhmdarın maraq­larına əsasən fəaliyyət göstərməyə istiqamətləndirən qayda və stimullar sistemidir. Geniş mənada isə korporativ idarəetmə – şirkətin fəaliyyəti ilə bağlı olan iqtisadi sub­yektlər arasında sosial-iqtisadi, təşkilati-hüquqi və idarəedici münasibətlər sistemidir.

Əgər korporativ idarəetmə təcrübəsinin səviyyəsi aşağıdırsa, onda o, investisi­yaların səmərəsinə neqativ təsir göstərir. Əksinə, korporativ idarəetmə yüksək səviy­yədədirsə, onda şirkət maraq və mənafelərini nəzərə alır və onun rəhbərliyi şirkətin özünə və səhmdarlara hesabat verir. Bu isə, öz növbəsində həm yerli, həm də xarici investorların etimadını artırır.

Korporativ münasibətlər sistemi cari dividendlərin səviyyəsindən başqa, həmçi­nin səhmlərin cari məzənnə səviyyəsini və əlavə investisiyaların cəlb edilməsi imkan­larını müəyyən edir. Buna görə də korporativ idarəetmənin vəziyyəti mühüm inteqral göstərici kimi bütünlüklə ölkədə investisiya prosesinin səmərəliliyini göstərir.

Səhmdarlarla şirkətin menecerlərinin maraqları tam üst-üstə düşsəydi, kapital-mülkiyyətçi və kapital-idarəedici funksiyalarının ayrılması ciddi problemlərə gətirib çıxarmazdı. Lakin təcrübə göstərir ki, bu maraqlar fərqlidir. Özü də ayrı-ayrı səhmdarlar kateqoriyalarının maraqları da ciddi şəkildə fərqlənir.

Korporativ münasibətlərin əsas iştirakçıları korporasiyanın səhmdarları və onu idarə edən menecerlərdir. Birincilərin rolu şirkəti lazımi kapitalla təmin etmək, ikin­cilərin rolu isə bu kapitalı səmərəli istifadə etməkdir. Onların arasındakı müna­sibət­lərin xarakteri səhmdar mülkiyyətin strukturunun formalaşmasından, səhm zərflə­rinin ölçüsündən, onların mülkiyyətçilərinin kim olmasından və şirkətə münasi­bətdə ma­raq­larından asılıdır. Sahibkar tipli iri mülkiyyətçilər şirkətin mənfəətli iş­ləməsində, onun fəaliyyət göstərdiyi biznesdə uzunmüddətli mövqe tutmasında ma­raqlı olurlar və şirkətin idarə olunmasında birbaşa iştirak edirlər. Digər iri səhmdar­ları (məsələn, bankları) korporasiyadan aldığı dividendlərdən daha çox, onunla olan kom­mersiya münasibətlərinin genişlənməsi düşündürür. İnvestisiya və təqaüd fondlarının isə şir­kətin fəaliyyətinin maliyyə göstəriciləri və onun səhmlərinin məzənnəsinin artması ma­raqlandırır. Xırda investorların maraqlarında da fərqlər vardır. Belə ki, xırda səhmdarlar dividendlərin səviyyəsi və səhmlərin məzənnəsinin artmasını, isti­qraz vərəqələri sahibləri isə öncə şirkətin uzunmüddətli maliyyə vəziyyətinin qənaət­bəxş olması haqqında fikirləşirlər.

Bundan başqa, digər maraqlı qruplar da (şirkətin heyəti, kreditorlar, yerli haki­miy­yət orqanları və s.) korporativ münasibətlərin aktiv iştirakçılarına çevrilmiş­lər. Bu cür qruplar şirkətdən ictimai maraqların reallaşmasını gözləyirlər. Onların korporativ münasibətdə iştirak səviyyəsi isə dövlətin iqtisadi siyasətindən, iqtisadiyyatın demok­ra­tikləşməsindən və iqtisadi azadlıqların icra mexanizmindən asılıdır.

Beləliklə, qeyd etmək olar ki, korporativ münasibətlərdə iştirak edən qrupların ma­raqları bir sferada üst-üstə düşürsə, digərində fərqlənir. Adi şəraitdə bu münasi­bətlərin bütün iştirakçılarının ümumi marağı şirkətin sabit fəaliyyəti və mənfəətli olmasıdır. Bununla belə, korporativ münasibətlərin əsas iştirakçılarının aşağıdakı fərq­lərini göstərmək olar.

Menecerlər: adətən, əsas gəlirlərini əməkhaqqı formasında alırlar. Başqa gəlir mənbələri onlar üçün az rol oynayır; şirkətdə öz vəziyyətlərinin yaxşı olmasında – şirkətin sabit fəaliyyət göstərmə­sində və gözlənilməyən dəyişikliklərin olmamasında maraqlıdırlar. Şirkətin uzun­müd­dətli inkişaf strategiyasının hazırlanması və yerinə ye­tirilməsində mənfəətlə risk arasında balansın yaradılmasında maraqlıdırlar; - direk­torlar şurasında təmsil olunan səhmdarlardan asılıdırlar və şirkətdə işləmə müqavi­lələrinin uzadılmasında maraqlı olduqları üçün bu səhmdarlarla normal insani müna­sibətlər qurmağa can atırlar; şirkətə maraq göstərən digər qruplarla (şirkətin heyəti, kreditorlar, müştərilər, mal göndərənlər, yerli hakimiyyət nümayəndələri və s.) qarşı­lıqlı münasibətdə olurlar və buna görə onların maraqlarını bu və ya digər səviyyədə nəzərə alırlar; şirkətin səmərəli fəaliyyət göstərməsi və dəyərinin yüksəl­dilməsi ilə bağlı olmayan, çox vaxt isə onlarla ziddiyyət təşkil edən bəzi amillərin təsiri altında olurlar – məsələn, şirkətin ölçüsünün genişlənməsinə can atma, şəxsi nüfuzu yüksəlt­mək üçün xeyriyyə tədbirlərinin keçirilməsində maraqlı olma və s.

Səhmdarlar: şirkətdən dividend formasında və səhmlərini yüksək qiymətlə sat­maqla gəlir əldə edirlər. Buna görə şirkətin yüksək mənfəətlə işləməsi və şirkətin səhmlərinin məzənnələrinin artması haqqında düşünürlər; ən yüksək risklərə məruz qalırlar: 1) bu və ya digər səbəbdən şirkət mənfəətlə işləmədikdə gəlir əldə etmirlər; 2) şirkətin iflası zamanı bütün digər qrupların tələbləri ödənildikdən sonra kompen­sasiya alırlar; şirkətə yüksək mənfəət gətirən riskli qərarları müdafiə etməyə meyilli­dirlər; adətən öz sərmayələrini bir neçə şirkət arasında diversifikasiya edirlər. Buna görə bir deyil, bir neçə şirkətdən dividend alırlar; iki yolla şirkətin menecmentinə təsir göstərirlər: 1) səhmlər cəmiyyətin ümumi yığıncağında direktorlar şurasının tər­ki­­bini dəyişdirməklə və şirkətin menecmentinin fəaliyyətini qeyri-kafi qiymət­ləndirməklə; 2) öz səhmlərini satmaqla şirkətin səhm­lərinin məzənnəsinə təsir göstər­məklə və bu səhmlərin mövcud menecmenti bəyən­məyən səhmdarlara keçməsilə; şirkətin menecmenti və digər maraqlı qruplarla birbaşa təmasda olmurlar;

Digər maraqlı qruplar: 1) Kreditorlar: onlarla şirkət arasında müqavilədə təsbit olunan gəliri götürürlər. Buna müva­fiq, şirkətin sabit şəkildə fəaliyyət göstərməsində maraqlıdırlar – şirkətə yüksək mən­fəət gətirə biləcək riskli qərarların qəbulunu bəyənmirlər; öz vəsaitilərini çoxlu sayda şirkət arasında diversifikasiya edirlər. 2) Şir­kə­tin işçi heyəti: şirkətin sabit şəkildə fəaliyyət göstərməsində və onlara əsas gəlir gə­tirən iş yer­lə­rinin saxlanmasında maraqlıdırlar; birbaşa menecmentlə təmasda olurlar və ondan asılıdırlar. Menecmentə təsir göstərmə imkanları məhduddur. 3) Tərəfdaşlar (daimi məhsul alıcıları, təchizatçılar və başqaları): şirkətin sabit fəaliyyətində, tədiyyə qabiliyyətliliyində və gələcəkdə də bu sfe­rada işləməkdə maraqlıdırlar; birbaşa şirkətin menecmenti ilə tanışdırlar; 4) yerli hakimiyyət orqanları: Şirkətin sabit fəaliyyət göstərməsində, mütəmadi vergilər ödəməsində, yeni iş yer­ləri açmasında və sosial proqramların reallaşmasını bəyənirlər; birbaşa şirkətin menecmenti ilə təmasda olurlar; şirkətin fəaliyyətinə əsasən yerli vergilərlə, yerli torpaq sahələrini bu və ya digər işlərin görülməsinə ayırmaq haqqında qərar qəbul etməklə təsir göstərırlər.

Göründüyü kimi korporativ münasibətlərin iştirakçıları müxtəlif cür qarşılıqlı fəa­liy­yətdə olurlar. Korporativ idarəetmənin məqsədi bu fərqlərin neqativ təsirini minimuma endirməkdir. Əgər korporativ idarəetmə sistemi mükəmməldirsə, onda biznesi mənfəətli edə bilməyən mülkiyyətçilərin və menecerlərin dəyişdirilməsi yolu ilə müəssisənin re­struk­turizasiyası aparılır. Çox vaxt müəssisəni yaxşı tanıyan kreditorlar onun səhm­lərini alır və köhnə menecmenti dəyişirlər. Zəif və pis işləyən menecerlərin yenilərilə dəyişdirilməsi mülkiyyət hüququnun reallaşdırılmasının səmərəli mexanizmini tələb edir. Təcrübə göstərir ki, mülkiyyət­çilər tərəfindən lazımi nəzarət olmadıqda şirkət menecmenti öz hakimiyyətinin möh­kəmlənməsinə can atır, müəssisənin pul vəsaitlərini özlərinə və əmək kollektivi­nin rifahına xərcləyərək istehsalın gələcək inkişafına az diqqət yetirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, səmərəli korporativ idarəetmə sisteminin formalaş­ma­sında mühüm rolu kreditlər oynayır. Pul vəsaitlərinin çatışmadığı bir dövrdə, məhz kreditlər müəssisələrə lazımi maliyyə resursları verirlər. O da obyektiv olaraq şirkətin idarə olunmasında onların mövqelərini gücləndirir.

İnvestisiya qərarlarının qəbulunda da korporativ idarəetmə müstəsna rol oynayır. Belə ki, əksər investorlar, məhz yaxşı korporativ idarəetməyə malik şirkətin səhmlə­rinə sahib olmağa can atırlar.

İnvestorların hüquqlarının pozulmasında səhmdar cəmiyyətlərin rəhbərləri müx­təlif üsul və metodlardan istifadə edirlər: şirkətin fəaliyyətinin nəticələri haqqında səhmdarları fasilələrlə və natamam şəkildə məlumatlandırma; uzun müddət səhm­darlara dividendlərin verilməməsi; xırda səhmdarların ümumi iclasının keçirilməsi vaxtı və ya yeri haqqında məlumatlandırmama və ya gec məlumatlandırma; müxtəlif bəhanələrlə səhmdarları ümumi iclaslarda iştiraketmə qeydiyyatına almama; səhmləri əlavə emissiyası və onların menecmentlə əlaqəsi olan iri səhmdarlar arasında yerləşdirmə; xırda səhmdarlardan səhmlərin aşağı qiymətlə alma təklifi və bunun həyata keçirilməsi; xırda səhmdarların rolunu azaltmaq məqsədi ilə gələcəkdə səhmlərə konverta­siya oluna bilən istiqraz vərəqələrinin buraxılması və onların iri səhmdarların ara­sında yerləşdirilməsi.

Səhmdarların hüquqlarının pozulmasının göstərilən forma və metodlarından Azərbaycanda daha çox istifadə olunur. Bunların qarşısını almaq və korporativ idarə­et­mənin səmərəliyini artırmaq məqsədilə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası Azər­bay­can korporativ idarəetmə layihəsi əsasında aşağıdakıları təkif edir: qapalı səhmdar cəmiyyətlərinin biznes forması kimi ləğv edilməsi; qanunvericilikdə səhmdarların səhmləri almaqda üstünlük hüquqlarının veril­məsi; qanunvericilikdə səhmdarların öz səhmlərini Şirkətə qaytarmaq hüququnun təsbit olunması; minoritar səhmdarlara təqib etmək hüququnun verilməsi; qanunvericilikdə yalnız adlı səhmlərin buraxıl­masına icazə verilməsi; nominal dəyərindən asılı olmayaraq bütün səhmdarların səs­vermə hüqu­qunun eyni olması; dividendlərin élan edilməsi və ödənilməsinin konkret müddətinin göstə­rilməsi; şirkətin əsas kapitalında pul olmayan əmlakın həcminə məhdudiyyət qoyul­ması.

Fikrimizcə, göstərilən təkliflərin yalnız birincisi ilə razılaşmaq olmaz. Çünki, bu, yeni yaranan və möhkəmlənməmiş kiçik şirkətin tez bir zamanda qovuşmasına və udulmasına gətirib çaxaracaqdır. Həm də azərbaycanlıların həyat tərzində ailə sahib­kar­lığına üstünlük verilir. Qloballaşma dövründə şirkətlərin fəaliyyəti haqqında potensial investorlarda aydın təsəvvür yaratmaq məqsədi ilə ümumi standartlar və qaydaların hazırlanması tələbatı yaranmışdır.

Korporativ idarəetmə qaydalarının hazırlanması prosesində investorlar kimi çıxış edən iqtisadi subyektlər öz hökumətlərinin və ölkələrinin dominantlıq etdiyi bey­nəlxalq təşkilatların köməyinə arxalanırlar. 1998-ci ildə Dünya bankı ayrı-ayrı ölkə­lərdə fəaliyyət göstərən şirkətlər haqqında informasiya almaq və milli korporativ ida­rəetmə sistemlərini təkmilləşdirmək məqsədi ilə korporativ idarəetmənin vəziyyətini səmərəli edən qlobal proqram qəbul etmişlər. 1999-cu ilin mayında isə iqtisadi əmək­daşlıq və inkişaf təşkilatının şurası korporativ idarəetmənin prinsiplərini qəbul etmişdir. Bu sənəd korporativ idarəetmənin milli standartlarının hansı konkret prob­lemləri necə nizamlamasını və şirkətlərin idarə olunmasında investorların (əsasən də səhmdarların) rolunun necə artırılmasını göstərmişdir.

Korporativ idarəetmənin ümumi prinsiplərinin hazırlanmasında təkcə dövlət və beynəlxalq təşkilatlar deyil, həmçinin qeyri-dövlət təşkilatları da fəal iştirak edir. Əgər dövlət orqanları bu sahədə əsasən qanunverici bazanın yaradılması və təkmilləş­dirilməsi ilə məşğuldursa, işgüzar dairələr və digər qeyri-dövlət strukturları işgüzar aləmin əksəriyyətinin kortəbii qəbul edəcəyi etik normaların hazırlanması ilə məş­ğuldur. Bunun nəticəsində müxtəlif ölkələrdə korporativ idarəetmə (və ya davranış) kodeksləri meydana çıxmağa başlamışdır. Bunların sırasına İngiltərədə qəbul olunan Kedberi kodeksini, 2000-ci ilin yanvarında Almaniya korporativ idarəetmə qrupu tərəfindən hazırlanan «Alman korporativ idarəetmənin ən yaxşı təcrübəsi kodeksini» fransız sənayeçilərinin milli şurası tərəfindən yaradılan və M.Byenonun başçılıq etdiyi qrupun hazırladığı korporativ idarəetməyə tövsiyələri, 1999-cu ildə maliyyə bazarları komitəsi tərəfindən hazırlanan Yunanıstanda korporativ idarəetmə prinsip­lərini, “General motors” şirkətinin direktorlar şurasının 1999-cu ildə hazırladığı «Korporativ idarəetmənin əsas istiqamətləri və problemləri»ni, 1999-cu ildə Braziliya Korporativ Idarəetmə Institutu tərəfindən hazırlanan «Lazımi idarəetmə təcrübəsi kodeksini», CAR-da 1994-cü ildə qəbul olanan korporativ təcrübə və davranış kodeksini və digərlərini aid etmək olar.

Bir sıra ölkələrdə, əgər şirkət bu və ya digər ölkədə qəbul olunmuş korporativ idarəetmə kodeksinə riayət etmirsə, onda onun qiymətli kağızlarının birjalarda listinq keçməsi məsələsi çətinləşir. Məsələn, London Fond Birjasında səhmlərini listinq edən Şirkətlər Kedberi kodeksinə əməl etməyə bilərlər. Amma onlar göstərməlidirlər ki, bu sənəddən irəli gələn tövsiyələrə əməl edirlərmi, ya yox. Etmirlərsə, onda bunun səbəblərini qeyd etməlidirlər. Bu cür tələblərin olması kodekslərin məcburilik dərəcələrini artırır. Amma əksər ölkələrdə korporativ davranış kodeksləri tövsiyəvi xarakter daşıyır.

Beynəlxalq təcrübəyə görə bazarları inkişaf edən ölkələrdə səhmdar kapitalın strukturunda yüksək dərəcədə təmərküzləşmə vardır. Bu o deməkdir ki, əksər şirkət­lər­də bir baza səhmləri vardır. Ona təkcə nəzarət – səhm zərfi deyil, həm də yüksək nəzarət zərfi (səhmlərin 75%-dən yuxarı) məxsusdur. Belə şəraitdə korporativ ida­rəetmə mexanizmi səmərəli olmur. Çünki, ümumi iclasda səsvermənin nəticələri əvvəlcədən məlum olur və hər şey nəzarət – səhm zərfinə və səhmlərin əhəmiyyətli hissəsinə sahib olanlarla şirkət rəhbərliyinin razılaşmasından asılıdır.

Korporativ idarəetmənin Braziliya kodeksinə görə şuranın üzvünün şurada işti­rak təcrübəsi, antiböhranlı idarəetmə təcrübəsi, maliyyə üzrə, mühasibat üzrə və şir­kə­tin çalışdığı sahə üzrə biliyinin olması əsas götürülür. Tailandın qəbul etdiyi ko­deksə görə direktorlar şurasının üzvü hökmən fiziki şəxs olmalıdır. Onun 20-dən yu­xarı yaşı olmalı, cinayət məsuliyyətinə cəlb olunma­malı, yüksək təhsilə malik olmalı və şirkətin etik normalarını gözləməlidir. Hindistanda hər bir idarə heyətinin üzvü, eyni zamanda 10 şirkətin idarə heyə­tinin üzvü ola bilər. General Motors şirkətinin ha­zırladığı kodeksə görə 5 ildən bir bu və ya digər üzvün direktorlar şurasında qalması məsələsinə baxılır. Bu şərt hər bir direktora yaxşı işləmək stimulu verir. Korporativ idarəetmə kodekslərində səhm­darların hüquqlarının qorunmasına xüsusi önəm verilir: səhmdarlar emitentin fəaliy­yəti haqqında vaxtlı-vaxtında lazımi informasiya almaq hüququna malik olmalıdırlar; səhmdarlar emitentin idarə olun­masında iştirak etmə­li­dirlər; səhmdarlar emitentin menecmentinə nəzarət etməlidirlər; səhmdarların səhm­lərə mülkiyyət hüququ qorun­malıdır. Bu prinsiplərin gözlənilməsi üçün səhmdarlar korporasiyanın nizamnaməsi, divi­dend siyasəti, səhmdarların ümu­mi yığıncağının keçirilməsi proseduru, vəkalət­namə ilə səsvermə qaydası, direktorlar şurasının formalaşması və fəaliyyəti, şirkətin menec­menti, idarə heyətinin üzvləri və ali menecerlərin əməkhaqqı sistemi, yeni qiy­mətli kağızların buraxılması proseduru və digər məsələlər haqqında məlumatlar vermə­lidirlər. Korporativ idarəetmənin tək­mil­ləşdirilməsi sahələri arasında xüsusi yeri infor­ma­siyanın şəffaflığı tutur. İnfor­masiya şəffaflığı bütün maraqlı tərəflərin tam və də­qiq informasiya almasını nəzərdə tutur.

İnformasiya alıcılarına aşağıdakı qruplar daxil edilir: mövcud və potensial ma­liyyə kreditorları; adi səhm zərflərinin mövcud və potensial səhmdarları; nəzarət - səhm zərflərinin mövcud və potensial mülkiyyətçiləri; biznes üzrə tərəfdaşlar (alı­cılar, tədarükçülər, podratçılar və s.); rəqiblər; dövlət orqanları; bütünlüklə cəmiyyət.

Ayrı-ayrı iqtisadi subyektlər üçün şirkətin şəffaflığı müxtəlifdir. Müəssisənin menecerləri üçün şəffaflıq bir cür, mülkiyyətçilər üçün başqa cür, xırda səhmdarlar, kreditorlar və bütünlüklə cəmiyyət üçün şəffaflıq isə tamam fərqli olmalıdır. Aydındır ki, bu qaydaların şirkətdən informasiya almaq tələbi də fərqlidir. Məsələn, kreditoru əsasən müəssisənin tədiyyə qabiliyyəti ilə bağlı informasiya maraqlandırır.

Makroiqtisadi baxımdan şirkətin informasiya şəffaflığı mükəmməl qiymtəli ka­ğızlar bazarının yaxşılaşdırılmasına xidmət göstərir. Lakin şirkət özü haqqında infor­masiyanı özünə sərf etdiyi halda açır. Düzdür, müxtəlif normativ sənədlərdə müəs­sisəni maraqlı tərəflərə lazımi informasiya verməyə məcbur etmək olar. Amma yaxşı olardı ki, şirkət özü könüllü şəkildə informasiya verməyə çalışsın.

Xarici maliyyələşmə mənbəyi əldə etmək istədikdə şirkətlər özləri şəffaflığı göz­lə­məkdə maraqlı olur. İnformasiya şəffaflığı olduqda xarici investorlar üçün qeyri-müəyyənlik səviyyəsi aşağı düşür.

«Öz» banklarına və strateji tərəfdaşlarına arxalanan şirkətlər yalnız onların qarşı­sında maliyyə şəffaflığını gözləməyə meyilli olurlar. Əksinə, bazardakı bütün potensial investorları cəlb etmək istəyən şirkətlər daha geniş auditoriyaya informasiya çat­dırırlar. Beynəlxalq təcrübədə birinci situasiya Yaponiya, Almaniya və Rusiya üçün, ikinci isə ABŞ, İngiltərə və Avstraliya üçün xarakterikdir. Fikrimizcə, Azərbaycanda da birinci situasiya formalaşmaqdadır.

ABŞ-da əksər şirkətlər qiymətli kağızlar bazarından kapitalı cəlb etməyə meyil­li­dir. Ona görə də özləri haqqında daha çox informasiya açırlar. Bu halda maliy­yələşmə mənbələri maksimum şəkildə diversifikasiyalaşır. Almaniyada və Yapo­niyada isə şirkətlər əsasən lazımi kapitalı iri banklardan cəlb edirlər. Çox vaxt elə həmin banklar da korporasiyaların səhmlərinin əhəmiyyətli hissəsinin mülkiyyətçiləri rolunda çıxış edirlər.

Beləliklə, şirkətin, xüsusilə də iri diversifikasiya olunmuş şirkətin fəaliyyəti birbaşa korporativ idarəetmə sistemindən asılıdır. Korporativ idarəetmə sisteminin səmərəliyi korporativ münasibətlərin bu və ya digər tərəflərinin maraqlarının razılaş­dırılmasını nəzərdə tutur. Bunun üçün bütün maraqlı tərəflər: səhmdarlar, kreditorlar, idarə heyəti, alıcılar, malsatanlar, dövlət, yerli hakimiyyət və bütünlüklə cəmiyyət lazım korporativ davranışı müəyyən edən lazımi hüquqi və etik bazanın yaradıl­masına çalışmalıdırlar.
3.2. Azərbaycanın iri biznes strukturlarının xarıcı iqtisadi fəaliyyətinin davamlı inkişafa təsiri
Korporasiyanın müasir maliyyə modeli aşağıdakı fərziyyəyə əsaslanır: - korpo­rativ layihələrin reallaşdırılması prosesi korporasiyanın maliyyə fəallığı səviyyə­sin­dən birbaşa asılıdır. Bu da, ümumi planda korporasiyanın bu işə cəlb etdiyi maliyyə vəsaitləri ilə ölçülür. Korporasiyanın investisiya resurslarına tələbat, bütün layihələrin reallaşdırlımasına tələb olunan vəsaitin həcmi və korporasiyanın bütün bölmələrində olan vəsaitin fərqi ilə müəyyən olunur. Hər hansı bir korporasiya müxtəlif layihələri reallaşdıran mürəkkəb qurum olduğu üçün, korporasiyanın və onun bölmələrinin bizneslərinin korporativ balanslarının ümumi təhlili məqsədəuy­ğundur.

Bir tərəfdən, səhmdar kapitalın strukturu ingilis-amerikan modelinə yox, daha çox kontinental Avropa modelinə, yəni kapitala majoritar nəzarətinin olması mode­linə meyillidir. O biri tərəfdən isə, hal-hazırda banklar Avropa kommersiya bankları kimi, korporativ nəzarət funksiyalarını səmərəli yerinə yetirə bilmirlər. Bu, həm müəssisə menecerlərinin korporativ siyasəti ilə, həm də «strateji səhm sahibi – maliyyə mənbəyi» əlaqələri olmadığı ilə bağlıdır.

Hər birləşmə prosesi qovuşan elementlər üçün müəyyən itkilərlə müşayiət olu­nur. Aydındır ki, müxtəlif təsərrüfat-istehsalat strukturları ayrı-ayrılıqda müxtəlif temp­lərlə inkişaf edirlər, bu isə öz növbəsində onların inteqrasiyasının səmərəli üsullarının tətbiqini məhdudlaşdırır. Korporativ qurumun elə bir təsnifləşdirilməsi seçilməlidir ki, onun xarici-iqtisadi şərtlərinə və elementlərinin inkişafına cavab versin. Beləliklə, təsdiq etmək olar ki, mürəkkəb quruma qatılan (birləşən) struk­turların (sistemlərin) sintezi onların təkamülünün ümumi tempinin tənzimlənməsi ilə təmin olunur. Əgər birləşən strukturların qarşılıqlı əlaqələrini, qurumun müəyyən simmetrik arxitektura çərçivəsində təmin etmək olursa, onda onun gələcəkdə təşki­lat­çılığın, qənaətçiliyin, effektliyin daha yüksək səviyyəyə nail olması mümkndür. Nəzərə almaq lazımdır ki, mürəkkəb qurumlar (özünütəşkiletmə nəzəriyyəsinə əsa­sən) «nəbz effektinə» malik­dirlər. Bunu əsasən iri mürəkkəb şirkətlərə şamil etmək olar. Burada birləşmə meyıl­ləri ayrılma ilə, ayrılma meyilləri onların birləşməsi ilə, zəifləmə meyilləri onların güc­lənməsi ilə əvəzlənir.

Assosiasiya səviyyəsində inteqrasiya, o qədər də maddi dəstək deyil. İnfor­ma­siya təminatının yüksək səviyyəsi, texnoloji zəncirin iştirakçılarının qarşılıqlı əlaqə­lərinin koordinasiyası və s. inteqrasiyanın optimal strategiyasının seçiminə, təşkilati strukturların formalaşmasında və iştirakçıların qarşılıqlı əlaqələrində işlənən menec­men­tin keyfiyyəti böyük təsir göstərir.

Dünya təcrübəsində istifadə olunan birləşmiş korporativ strukturların idarəetmə sisteminə baxsaq, görərik ki, müasir şəraitdə 3 növ idarəetmə üsulu daha çox inkişaf tapıb: dövlət mülkiyyətində iri inhisarların saxlanılması, onların məhsullarının və xid­mət­lərinin qiymətlərinin mərkəzləşdirilmiş halda qoyulması; iqtisadi və sosial də­yi­şik­liklərin ekstrapolyasiyası əsasında inhisarçı fəaliyyətin mərkəzləşmiş (səhm­dar) ida­rə edilməsi; bu halda əsas (baş) müəssisə tərəfindən (hol­dinq­dən) maliyyə cə­hət­dən asılı olan tabe təşkilatların strateji planlaşdırılması və onların təsərrüfat fəaliy­yə­tinin antiinhisar norma və hüquqlar əsasında tənzimlən­məsi; iki prosesi birləşdirərək inhisarçı (korporativ) strukturların sistemli idarəetməsi: rəqabət aparan təsərrüfat vahidlərinin müstəqilliyinin (sərbəstliyinin) genişlənməsi zamanı (dövlət nəzarətini təmin etmək şərti ilə) taktiki çevik qərarların qəbul edilməsi və strateji istiqamətdə inhisarçı sahənin tənzimlənməsi.

Təhlil göstərir ki, iri korporasiyaların ümumi idarəetmə sistemi öz inkişafında daha çox korporativ idarəetmənin qarışıq modeli halını alır, yəni korporasiya proses­lərinin tənzimlənməsinə dövlətin müəyyən təsiri var (qiymətqoyma, vergiyə cəlb­et­mə, səhmlərin nəzarət paketi) və korporativ tənzimlənmənin effektli müasir siste­minin yaradılması iqtisadi tənzimləmənin strateji istiqaməti, büdcələşməsi və s.

Hal-hazırda, korporativ idarəetmənin iqtisadi mexanizminin yaradılması tənzim­lən­mənin xarici seqmenti olan «dövlət-iri korporasiyalar» sxemində, həm firmadaxili (korporasiyadaxili) idarəetmənin sazlanmasında tamamlanmayıb. Həll olunmamış problemlər çoxdur, onlar mətbuatda fəal müzakirə olunmurlar, müəyyən təcrübə var, effektli tənzimləmə sistemlərinin qurulması istiqamətində iş aparılır. Amma bu iş, bizim fikrimizcə, o qədər də məhsuldar deyil.

Azərbaycan təcrübəsində yaranan şirkətlərin təhlili göstərir ki, onların ayrı-ayrı növləri məqsəd və fəaliyyət sahələrinə görə, təşkilolma qaydasına görə, səlahiyyət­lərinin həcminə görə, dövlət ilə onların arasındakı münasibətlərə görə fərqlənirlər.

«Şirkət» kateqoriyası «korporativ qurum» anlayışının baş məfhumudur. Korpo­ra­tiv qurum şirkətə nisbətən bir çox əlamətlərə malikdir: birincisi, mülkiyyətin kooperativ forması ilə bağlıdır; ikincisi, hüquqi və fiziki şəxslərin inteqrasiya əlamətləri ilə bağlıdır; üçüncüsü, gəlirin paylanmasının səhmdar və başqa kooperativ formaları ilə bağlıdır. «Korporativ qurum» termini şirkətlərin bir çox təşkilati struktur formalarına şamil oluna bilər: holdinqlər, korporasiyalar, trestlər, assosiasiyalar, səhmdar cəmiy­yət­lər və başqaları. Təcrübədə, bu çoxsaylı inteqrasiya formaları olan qurumlar adlarına görə, bazar­dakı vəziyyətinə görə və fəaliyyət növlərinə görə seçilirlər. Struktur qurumların belə geniş diapazonu onların ayrı-ayrı növlərin qəti bölün­mə­sinə imkan vermir (buna ehtiyac yoxdur), çünki onların çoxunu «korporativ qu­rum­lar» ümumi kateqoriyası əhatə edir, yəni «korporativ bizneslə» (onun bütün inteq­rasiya xüsusiyytələri ilə birlikdə) məşğul olan strukturlardır.

Coğrafi idarəetmə prinsipindən məhsul xəttlərinə keçid qərb şirkətlərinin getdiyi yoldur, çünki o məhsulun maya dəyərini azaltmağa imkan verir. Hal-hazırda uçotun «qazan» üsulu istifadə olunur. Bu üsül məhsulun ayrı-ayrı növlərinin maya dəyərini real təyin edə bilməyəndə, bütün daimi xərclər yüksək gəlirli məhsul növlərinin hesabına silinir. Bu halda, idarəetmənin effektli qərar qəbul etməsi mümkün deyil, çünki gəlirin dəqiq tənzimlənməsi və xərclərin idarə edilməsi mümkünsüzdür. Məhsul xətləri üzrə bölgü həm də məhsulun satılması məsələlərini həll etməyə imkan verir. Bu halda menecerlər bütün məhsulun satılmasına məsuliyyət daşımırlar, onlar yalnız müəyyən məhsul satışına cavabdehdirlər.

Məhsul xətlərinə keçid həm idarəetmənin strukturunu, həm də holdinqin kor­porativ strukturunun dəyişməsini tələb edir, yəni baş direktorun hər şeyə cavabdeh ol­duğu ənənəvi sovet sistemindən əl çəkilməlidir. Yeni strukturda idarəetmə iki his­səyə bölünür və burada idarəetmənin qərb variantı meydana çıxır: əməliyyat direk­toru və prezident. Prezidentin səlahiyyətlərinə korporativ məsələlər, dəqiq desək, korporativ maliyyə, korporativ strategiya, təhlükəsizlik məsələləri, hüquq məsələləri və xarici mühit ilə (dövlət orqanları və ərazi rəhbərləri) əlaqələr daxildir. Əməliyyat direkto­runun səlahiyyətlərinə biznes və aktivlərlə bağlı olan məsələlər daxildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə idarəetmə üsulunda aktivlərin restrukturlaşması tamam başqa cür həll olunur. Məhsul xətlərinə keçiddə, profilli aktivlərin istifadəsi zamanı şirkətlərin qiymətini artıran sinergetik effekt yaranır. Bu zaman, faktiki ola­raq, aktivlərin çeşidlənməsi gedir və burada artıq olan aktivlər ya satılır, ya ləğv olu­nur, lazımi aktivlər isə alınır.

Aydın olur ki, kapital dəyərinin problemi holdinq şirkətləri üçün aktuallaşır. Bizim ölkədə, bu vaxta qədər mövcud olan biznesin geridə qalmış anlayışından, yəni «əməliyyat gəlirindən» əl çəkilməlidir və kapitalın və səhmlərin dəyəri anlayışına keçilməlidir.

3.3. Azərbaycanın iri biznes strukturlarının xarıcı iqtisadi fəaliyyətinin inkişaf perspektivləri
Azərbaycanda konqlomerat diversifikasiyaya misal kimi «Günay» Bankın fəaliy­yətini də göstərmək olar. 1992-ci ildə bank kimi qeydiyyatdan keçən işgüzar təşkilat, sonradan holdinqə çevrilmiş və bir sıra sənaye, tikinti, ticarət, ictimai iaşə və aqrar biznes müəssisələrinin sahibi olmuşdur.

«NurGün» şirkəti isə ticarətdən başlayaraq sonra «Ruzi» bank təsis etmiş, avto­mobillərin satışı, onlara texniki xidmət, dəyirman və un məmulatları istehsal etməyə başlamışdır.

Bu tendensiyanı “AtaHoldinq” şirkətində də görmək olar. “AtaHoldinq”ASC-nin maliyyə sektoru Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında əməyi olan “AtaBank”ASC, “AtaLizinq” ASC və “AtaSığorta” ASC şirkətləri ilə təmsil olunurlar. İndi “Ata­Bank”ASC-nin 12 filialı bə 4 şöbəsi fəaliyyət göstərməkdədir. Banka 2007 -ci ildə “Bu­reau Veritas” şirkəti tərəfindən “Bütün növ bank xidmətləri” adlı İSO 9001:2000 ser­tifikatı təqdim edilmişdir. 2006-cı ilin sonuna bankın xalis aktivləri 62,671.93 min manat, müddətli depozit portfeli 37,981.8 min manat və kredit hortfeki 41,994.5 min ma­nat olmuşdur. “AtaLizinq” ASC 2004-cü ildə “AtaHoldinq” (64%) və “Ata­Bank”ASC (36%) tərəfindən təsis edilmişdir. Şirkət inşaat, sənaye, nəqliyyat, rabitə, kənd təsərrüfatı və səhiyyə sahələrində fəaliyyət göstərən yeri və xarici müəssisə­lə­rə lizinq xidmətləri göstərir.2005-ci ildə o, korporativ istiqrazlarını tədavülə burax­mış­­dır. “AtaSığorta” ASC 31 könüllü 4 icbari olmaqla 35 növ sığorta xidməti təklif edir. “AtaHoldinq”ə daxil olan “ZəyəmKəndMaş” MMC-nin əsas profili kənd təsər­rü­fatı texnikası avadanlıqlarının və neft-qaz sektorunda istifadə olunan ehtiyat his­sə­lə­rin istehsalıdır. Hazırda burada neft quyularının nasosları üçün ştoklar və klapan dəst­ləri də istehsal edilir. Şirkət regionda aqroservis fəaliyyəti ilə də məşğul olur. “Şəmkir Quş­çuluq” fabriki yumurtalıq və ətlik istehsal sahəsində ixtisaslaşmış təsər­rü­­fatdır. Ha­zırda müəssisə ayda 2,3 milyon ədəd yumurta və gələcəkdə 1,0 milyon baş quş istehsal etməklə ölkənin qərb bölgəsinin tələbatını tam ödəyəcək və öz məh­sul­larını qon­şu Gürcüstana ixrac etmək imkanı əldə edəcəkdir. “Şəmkir Daş-Çınqıl” müəssi­sə­sin­də ayda 3600 kub m çınqıl, qum və daş plitələr istehsal olunur. “AtaTreydinq” və “Ata­Marketinq” yaradılmışdır. “AtaHol­dinq” ASC-nin tu­rizm və xidmət sektoruna müx­təlif xidmət sahələrini əhatə edən “Ata­Turizm” MMC, “Ataİnşaat” MMC və “İn­terTurizm” MMC şirkətləri daxildir. “Excel­sior” Hotel Baku” ölkədə ilk “5+” ulduzlu meh­manxanadır. Şirkətin bu cür çoxşaxəli konq­lomerat fəaliyyəti 2015-cı ilin sonuna maliyyə göstəricilərini yaxşılaşdırmağa imkan vermişdir (cədvəl 3.1. və 3.2.).

Cədvəl 3.1.

“AtaHoldinq” ASC-nin icmal balansı (AZN)

		31.12.2010	31.12.2015
	AKTİVLƏR
	Cari akrivlər
	Pul vəsaitləri	3056327.8	420787.0
	Debitor borclar	119104.2	112986.8
	Digər cari aktivlər	232041.6	355779.1
	Cari aktivlərin cəmi	3407473.5	510739.8
	Maliyyə qoyuluşları	43813463.0	42998529.1
	Əsas vəsaitlər	779012.3	744127.5
	Qeyri-maddi aktivlər	71783.7	12937.3
	Digər aktivlər	50108.9	100215.6
	Aktivlərin cəmi	48127841.4	44298529.1
	ÖHDƏLİKLƏR VƏ KAPİTAL
	Kreditorlarla hesablaşmalar	1267047.9	477699.5
	Digər öhdəliklər
	Öhdəliklərin cəmi	1267047.9	477699.5
	Kapital
	Nizamnamə kapitalı	48615620.0	45786280.0
	Bölüşdürülməmiş mənfəət və ya zərər	-1754826.5	1965450.4
	Kapitalın cəmi	46860793.5	43820829.6
	Öhdəliklər və Kapitalın cəmi	48127841.4	44298529.1

Diversifikasiya müxtəliflik effekti verir. Onun məğzi ondan ibarətdir ki, bir iri müəssisə çərçivəsində çoxlu sayda müxtəlif məhsulların istehsalı, bu məhsulların müvafiq ixtisaslaşmış müəssisələrdə istehsalından səmərəlidir. Diversifikasiyanın əsas məqsədi bazar imkanlarından istifadə etməklə mənfəəti artırmaq və rəqabət üstünlüyünə nail olmaqdır.

Strateji baxımdan diversifikasiya sinergizm potensialının yüksəldilməsi, biznesin informasiya təminatının yaxşılaşdırılması, daimi əlaqələrin qurulması, texnoloji mü­badilə və başqa üstünlüklər verir.

Lakin diversifikasiyanın neqativ tərəfləri də vardır: iqtisadi - diversifikasiya is­teh­sal və digər xərcləri artırır; idarəetmə – müəssisənin idarə edilməsi mürəkkəbləşir; istehlakçı – istehlakçılar diversifikasiya effektini necə endirə bilərlər; rəqabət üzrə – diversifikasiyada rəqabət mübarizəsinin mühüm tələbləri nəzərə alınmır.

Cədvəl 3.2.

“AtaHoldinq” ASC-nin mənfəət və zərər hesabatı (AZN)

		31.12.2010	31.12.2015
	Gəılirlər
	İnvestisiya gəlirləri	16752569.96	113505.11
	Dividendlər	198784.48	413519.51
	Cəmi gəlirlər	1874044.44	527024.62
	Xərclər
	Ümumi xərclər	336583.03	113505.11
	İnzibati xərclər	640810.75	265127.12
	Ofis xərcləri	294673.18	340472.43
	Digər xərclər	3913532.90	514755.20
	Cəmi xərclər	1663420.86	1464276.06
	Xalis mənfəət	210623.58	-937251.44

Q.L. Azoyevin fikrincə, bunun üçün aşağıdakılar vacib sayılmalıdır: 1. Mövcud struk­turlarda istehsalın bölüşdürülməsinin daim axtarışının həyata keçirilməsi. Bu tə­bii qaydada yeni biznes növlərinin mənimsənilməsinə gətirə bilər. 2. Mövcud struktur bölmələrin qarşılıqlı əlaqələrinin halqaları arasında zəif əlaqə diversifikasiya istiqa­mətlərini göstərə bilər. 3. Yeni biznesin restrukturizasiya imkanının qiymətlən­di­rilməsi. Bəzi tədqiqat­çıların fikrincə, nəzərdə tutulmuş biznes sferası diversifikasiya qədər cazibədar ol­ma­malıdır. Yalnız yeni biznes sferasının tam iqtisadi potensialı gö­ründükdən sonra ora­ya daxil olmaq lazımdır. 4. Diversifikasiya zamanı keçmiş təcrü­bədən istifadə olunmalıdır. 5. Diversifikasiya şirkətə daxil olan müəssisələri daha da birləş­diriməlidir. Bu­nun üçün korporativ ruhun, istehsalat mədəniyyətinin korporativ adət və ənənə­lərin möhkəmləndirilməsinə diqqət artırılmalıdır.