Gapning ifoda maqsadi va emotsiyaga ko‘ra turlari

So’roq gaplar. So’roq gaplarda so’roq ma‘nosiga boshqa ma‘nolar ham qorishgan holda bo’lishi mumkin:
So’roqning o’zi: Salim keldimi?
So’roq-hayrat: Salim keldimi?
So’roq-taajjub: Yozda ham shunday yomg’ir yog’adimi?
So’roq-mamnunlik: Salim tugatdimi-a?
So’roq-gumon: Olib chiqarmikin?
So’roq-taxmin: Sen olim emasmisan?
So’roq-darak: Tugatdimi? (Ko’rdingmi, tugatdi ma‘nosida.)
So’roq-buyruq: Tezroq jo’namaysizmi?
So’roq gaplar kutilayotgan javobga munosabatiga ko’ra uch xil bo’ladi:
Sof so’roq gaplar javob talab qiladi: Bugun qaerga borasan?
Ritorik so’roq gaplar javob talab qilmaydi va mohiyatan darak, shaklan so’roq gap hisoblanadi: Onani sevmaydigan odam odammi?
So’roq-buyruq gaplar so’roq yo’li bilan buyurish ma‘nosini ifodalaydi: Tezroq kelmaysizmi?
So’roq gaplar mazmun hajmiga ko’ra ikki xil bo’ladi:
Umumiy so’roq. Bunda narsa yoki hodisa to’laligicha aniqlanadi: Bu nima? Bu kitobmi? Bunda javob kesimga tegishli bo’ladi.
Xususiy so’roq. Bunda narsa yoki xodisaning bir tomoni aniqlanadi: Bu qanday kitob? Kitobning varag’i qancha? Sen qaerdan kelding? Bunda javob so’roq olmoshi bilan ifodalangan kesimdan boshqa har qanday bo’lak bo’ladi.
So’roq gaplarda so’roq ma‘nosi quyidagi vositalarga tayanadi:
So’roq yuklamalari.
So’roq olmoshlari.
So’roq ohangi.
Buyruq gaplar. Buyruq gaplar tinglovchini biror predmetga biror ishni bajarishga undash, buyurish, qistash ma‘nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday ma‘noviy ko’rinishlar turli-tumandir. Shunga ko’ra buyruq gap o’z ichida har xil ko’rinishga ega bo’ladi.
Sof buyruq: Tez bor!
Buyruq-qistash: Borsang-chi!
Buyruq-iltimos: Menga ham bering.
Buyruq-maslahat: Yaxshisi, uyda qola qol.
Buyruq-tilak: Yashasin tinchlik.
Buyruq-chaqiriq: Olg’a!
Buyruq gapning bu turlari ohang jihatidan farqlanib turadi.
Buyruq gapning kesimi, odatda, buyruq maylining ikkinchi shaxs, ba‘zan uchinchi shaxs shaklidagi fe‘ldan bo’ladi: Bor! Chekilmasin! Kesim birinchi shaxs buyruq maylidagi fe‘ldan bo’lganda, gap oxangidagi qat‘iylik uni buyruq gapga aylantiradi: Nomus uchun kurashaylik!
Ba‘zi hollarda aniqlik maylidagi yaqin o’tgan zamon fe‘li ham buyruqni ifodalashi mumkin: Qani, jo’nadik!
Buyruq gaplar ko’pincha undalmali va undovli bo’ladi: 1.Hoy, tezroq yuringlar. 2.Bozor, bu yoqqa kel!