Gap va uning turlari

INKOR MA’NOSINI IFODALOVCHI PARALINGVISTIK VOSITALAR


O’zbek tili tarkibida quyidagi inkor ma’no ifodalovchi kinetik vositalar uchraydi:

1. Boshning gorizantal va vertikal harakatlari jahonning juda ko’p xalqlarida tarqalgan bo’lib, tasdiq va inkor ma’noni ifodalovchi bo’lib xizmat qiladi. Jumladan, o’zbeklarda ham kallaning gorizantal harakati “yo’q”, vertikal harakati esa “bor” ma’nosini bildiradi. Bu belgilarning tasdiq ma’nosi uchun “bosh irg’amoq” inkor ma’nosi uchun “boshini chayqamoq”, “boshini sarak–sarak qildi” ifodalari ishlatiladi. Masalan:

– Maqola paxta kasalliklari, ularning oldini olish va bartaraf etish haqida. Ahmad tushunarli degandek bosh silkib qo’ydi. (F.Musajonov. “Ximmat”, 66-bet) Cholim orqaga tisarilib, boshini serak – serak qildi.

– Yo’q ! – dedi xansirab. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 282 – bet).

Tasdiq va inkorning semantik qutb belgilari qarama – qarshi kinetik shakllarni talab qiladi. Kallaning fikriga, xohishga qo’shilganini ifodalab, tasdiq ma’nosini bildiradi. Buning ontonimi sifatida suhbatdoshini fikriga, xohishga kutilmaganini – inkorini ifodalash uchun kallani oldinga harakatga qarama – qarshi tomonga orqaga silkish ham mumkin edi.

“O’rta er dengizi atrofidagi ba’zi erlarda – Afina greklarda”. Janubiy Italyaning ayrim tumanlarida, neopalitonlar va kalabritlar orasida tasdiq va inkor xuddi mana shunday yo’l bilan ifodalanadi.

Ammo kallaning bunday qutb harakatining, ma’no harakatining ma’no differansiyasiga emfatik (Hayojonlilik, ko’tarinki ruhda bo’lish) tasdiq hamda emfatik inkor uchun harkatning takrorlanishi holat beradi. Ya’ni emfatik nutqiy takror “ha, ha, ha!!” va “yo’q, yo’q, yo’q” – larning kinetik subetituti sifatida kalla birinchi ma’noni ifodalash uchun “oldinga – orqaga, oldiga–orqaga, oldinga – orqaga”, ikkinchi ma’noni ifodalash uchun esa “orqaga – oldinga, orqaga – oldinga, orqaga - oldinga” harakat qilish kerak bo’ladi. Bu esa harakatlar defferantsiatsiyasini deyarli yo’qotadi. Kommunikatsiyani qiyinlashtiradi. Shu tufayli ham turkiy va – evropa xalqlarining ba’zi birlarida ikkinchi ma’noni ifodalash uchun vertikal kalla harakatining ziddi sifatida gorizantal kalla harakati qabul qilingan. Aksincha bolgarlarda vertikal kalla harakati inkorni, gorizantal kalla harakati esa tasdiqni ifodalaydi. Bolgarlardagi tasdiqni bildiruvchi gorizantal kalla harakati o’zining inkor ziddi asosida hosil bo’lgan bo’lib, ikkilamchi xarakterga egadir.

Turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda kallasini gorizantal harakati quyidagicha inkor ma’nolarini ifoda qiladi: a) qisman inkorni bildiradi. Bunday vaqtda inkor bildiruvchi imo – ishoradan so’ng so’zlovchining tasdiq javobi kutiladi. Bu javob suhbatdoshning gapidagi logik urg’u tushgan bo’lakning javobi bo’ladi. Verbal vositalarning “yo’q”, unday emas, balki … dir” modelining inkor qismining kompenstsiyasi bo’lib keladi. Masalan, suhbatdoshning fikri : Mana bu ochil buvaning kichik o’g’li. Tinglovchi : Kallaning gorizantal harakati – o’rtanchisi. Yuqoridagi logik urg’u “Ochil buva” ga tushadigan bo’lsa, u vaqtda tinglovchi kallaning gorizantal harakati bilan bolaning Ochil buvaniki ekanligini inkor qiladi va o’zi tasdiq javobini verbal vosita bilan bayon qiladi. Masalan: kallaning gorizantal harakati – Karim buvaning.

b) To’liq inkorni bildiradi. Bu vaqtda inkor ifodalovchi imo – ishoralardan so’ng so’zlovchining hech qanday fikr kutilmaydi. Bunday imo – ishoralarning harakterli belgisi, asosan, - mi yuklamasi orqali ifodalangan so’roq gaplarga javob bo’lib kelgan. Logik urg’u kesimining tarkibida bo’ladi. Masalan: Ruchkang bormi ? Javob: Kallaning gorizantal harakati.

– Qiz “yo’q” degandek bosh chayqadi. (F.Musajonov. “XIMMAT”. 114 – bet).

Inkor ma’nosini kuchaytirish uchun ba’zan bunday gaplarda ham imo – ishoralardan so’ng yana inkor bildiruvchi javob verbal ifodalanishi mumkin.

Masalan: – Meni qo’yaver, o’zim ketaman.

Qiziq. Olimjon kattalardek xotirjam bosh chayqadi.

– Oborib qo’yaman. (O’.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”, 215 – bet).

2.