G’altakning induktivligini, to’la kuchlanish vat ok orasidagi faza siljishini, hamda muhitning magnit singdiruvchanligini aniqlash

Ishning bajarish tartibi

1. 
   Qurilmani 3-rasmda ko`rsatilganidek yig`ing.
   
2. 
   Yoritgich lampa (1) ni manbaga ulang.
   
3. 
   Analizator (3) ni O “O_i” o`q atrofida burash bilan analizator (yoki to`qimachilik ipidan doira shaklida yasalgan) va polyaroid (2) ning optik o`qlari o`zaro parallel bo`lgan 4holatda fotoelement (4) ga tushayotgan yorug`lik intensivligiga mos keluvchi maksimal fototokning qiymati (i₀) ni mikroampermetr (5) orqali yozib oling.
   
4. 
   Mikroampermetr ko`rsatgichining maksimal qiymatidan boshlab analizatorni burab φ burchakning 0°, 10°, 20°..., holatlari uchun fototokning qiymatlari yozib olinadi.
   
5. 
   Natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.
   

24-jadval

№
1
2
3

6. Jadvaldan foydalanib i_/i₀ ning φ burchakka bog`lanish grafigi i_φ/i₀=ƒ(φ) chiziladi.

7. Shu rasmnning o`zida funksiya grafigi ham chiziladi. Olingan ikkala (eksperimental va nazariy) egri chiziqlari o`zaro solishtirib natijalar izohlanadi.

Nazоrat savоllari

1. 
   Yorug`lik qutblanishi nima?
   
2. 
   Tabiiy qutblangan yorug`lik nimadan iborat?
   
3. 
   Malyus qonunini ta’riflang.
   
4. 
   Optik asboblarning qutblanish darajasi qanday aniqlanadi?
   

7 - TAJRIBA ISHI

Stefan-Bolsman doiymisini aniqlash.


Ishning maqsadi: Qora jismning nurlash qonuniyatini o’rganish va qora jism nurlanish quvvatining haroratga bog’liqligini o’rganish.
Kerakli jihozlar: voltmetr, ampermetr, reostat, kalit, tok manbai, cho`g`lanma elektr lampasi.


Nazariy qism
Har qanday isitilgan jism issiqlik nurlantiradi, bunday hodisa fanda issiqlik nurlantirish deb yuritiladi. Sirtiga tushgan hamma to’lqin uzunliklaridagi nurlarni to’liq yuta olish va nurlash qobiliyatiga ega bo’lgan jism absolut qora jism deyiladi. Jismlar absolut 0 K dan farqli temperaturalarda nurlantirish xossasiga ega bo’ladi. Aniqrog’i, jismlarning issiqlik nurlantirishi yuqori temperaturalarda jadallashadi. Demak, jismning temperaturasi 273 K ga teng bo’lganida ham uni tashkil etgan zarralar mutlaqo harakatdan to’xtamaydi.
Absolut qora jismning nurlanishi nurlayotgan jism xususiyatiga bog’liq bo’lmay, faqat shu jismning temperaturasiga bog’liq bo’ladi. Buni birinchi bo’lib I. Stefan tadqiqotlar asosida aniqlagan bo’lsa, L. Bolsman nazariy jihatdan isbotlagan. Bunga asosan qora jismning birlik yuzasidan vaqt birligida nurlanadigan energiya temperaturaning to’rtinchi darajasiga to’g’ri proporsional bo’ladi, ya’ni:
W =  T⁴, (1)
bunda  = 5,67  10^-8 J/m²K⁴s Stefan  Bolsman doimiysi.
Qora jismning nurlash qonuniyatini I = f () grafigi tavsiflaydi. Bunda absissa o’qida nurlash to’lqin uzunligi, ordinate o’qida nurlash intensivligi olinadi. Nazariya ham, amaliyot ham ko’rsatadiki, temperatura ortishi bilan nurlash intensivligining maksimumi kichik to’lqin uzunligi tomon siljib borar ekan. Bunga V.Vinning siljish qonuni deb yuritiladi va u quyidagicha ifodalanadi:
_max  T = const . (2)
Jismning nurlash qonunlaridan birinchi tajribada tekshirish uchun cho’g’lanma elektr lampadan foydalanish mumkin. Bu qonunga muvofiq qizigan jismning nurlash quvvati uning absolut temperaturasining to’rtinchi darajasiga proporsionaldir.
Cho’g’lanish tolasining T temperaturasi turlicha bo’lganda lampaning W nurlash quvvatini o’lchab, har safar W / T⁴ nisbatning o’zgarmasligini ko’rish mumkin. Agar bu nisbatning kattaligi doimiy bo’lsa, u holda nurlash Stefan Bolsman qonuniga muvofiq sodir bo’layotgan bo’ladi, ya’ni yuqorida keltirilgan (1) qonuniyatni isbotlaydi.
JoulLens qonuniga muvofiq elektr tokining deyarli barcha energiyasi elektr lampa tolasidan nurlanayotgan nur energiyasiga aylangani uchun nurlanish energiyasini lampadagi U kuchlanish va undan o’tayotgan I tok kuchini o’lchash yo’li bilan aniqlash mumkin:
W = UIt (3)
Cho’g’lanma lampa tolasining temperaturasini aniqlash uchun o’tkazgich qarshiligining temperaturaga bog’liqligini ifodalovchi formuladan foydalanish mumkin:
R_t = R₀ (1+t) = R₀T , (4)
bu yerda: R₀  o’tkazgichning 273,15 K dagi qarshiligi; R_t  T temperaturadagi cho’g’lanma tola qarshiligi;   qarshilikning temperatura koeffitsienti bo’lib, u ko’pchilik hollarda =0.00367 deb qabul qilinadi. Tolaning 273 K dagi R₀ qarshiligini aniqlashda quyidagi ifodadan foydalanish mumkin:
R₀ = R_t /(1+ t₁).
Elektr lampaning nurlash quvvati o’lchanayotgan paytdagi tola qarshiligi zanjirdagi U kuchlanish va I tok kuchining o’lchangan qiymatlaridan foydalanib quyidagi formuladan aniqlanadi:
R_t = U / I (5)
Demak, elektr lampa cho’g’lanma tolasining T temperaturasini yuqorida keltirilgan ifodalardan hisoblash mumkin.