G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni

H

h

E





 

 

(3) 

Bunda h Plank doimiysi, 



 gidromagnit nisbiyligi, o’zgarmas propartsionallik 

koeffitsienti,  H

o

  tashki  maydon  kuchlanganligi  bo’lgani  uchun  quyidagi  ko’rinish 

olada: 





2

•

•

0

H

h

hv



  yoki  





3

•

0

H

v



 

 

(4) 

4-tenglama. Yadro magnit rezonansi (YAMR) ning asosiy tenglamasidir. 

Yadro  magnit  rezonansini  kuzatish  uchun  aniqlanayotgan  moddaning  5-20% 

lik  eritmasi  diametri  5  mm  shisha  ampulaga  solinib,  yuqori  kuchlanishli  magnit 

maydoniga kiritiladi (2-rasm). 

 

2-rasm. YAMR spektrometrining oddiy chizmasi. 

Ampula atrofidagi g’altakdan radiochastotali o’zgaruvchan tok o’tkaziladi va 

uning  chastotasi  generatordan  o’zgartirib  turiladi.  G’altakdagi  tok  yadrolarni 

qo’zgatuvchi  energiya  manbai  vazifasini  bajaradi,  o’zgaruvchan  tok  chastotasi 

rezonans chastota hisoblanib, uning enargiyasiga tengdir. Rezonans hodisasi sodir 

bo’ladi  va  energiyaning  yutilishi  hisobiga  g’altak  zanjirida  tok  kamayib  ketadi. 

Energiya yutilishi tugaganidan keyin, zanjirdagi tok asl holiga qaytadi. G’altakdagi 

tok  qiymatining  kamayishi  kuchaytirish  orqali  avtomatik  yozuv  asbobida  tik 

cho’qqisimon chiziq ko’rinishida (signal) yozib olinadi (3-rasm). 

 

3-rasm. YAMR spektri (signali). 

Shunday  qilib,  YAMR  spektrometr  yordamida  organik  birikma  tarkibidagi 

vodorod yadrolari protonlarga oid signallar yozib olinadi. Tabiiyki, qo’llaniladigan 

---

erituvchilar  tarkibida  protonlar bo’lmasligi kerak,  chunki  erituvchi protonlarining 

signallari  aniqlanayotgan  modda  signallarini  qoplab  (berkitib)  qo’yishi  mumkin. 

Shuning  uchun,  aniqlanayotgan  moddaning  25-30  mg  miqdori  protonlari 

deyteriyga almashgan deytero-erituvchilar (CDCl

3

-deyteroxloroform) da eritiladi. 

YAMR - spektr uchta kattalik (parametr) bilan tavsiflanadi. 

1. Signal (cho’qqilarning) o’rni yoki kimyoviy siljish. 

2. Signallar soni va ularning intensivligi. 

3. Signallarning ajralib ketishi yoki spin-spin ta’siri. 

 

1. SIGNALLARNING O’RNI YOKI KIMYOVIY SILJISH. 

 

Hamma  protonlar  bir-biridan  tabiatan  farq  qilmasligi  sababli,  ular  bitta 

umumiy  signalda  namoyon  bo’lishi  kerak,  qolaversa,  4-tenglamadagi 

v

,



  va  H

o

 

qiymatlari  ham  barcha  protonlar  uchun  doimiydir.  Amalda  turli  molekuladagi, 

hatto  bitta  molekulaning  turli  funktsional  guruhlaridagi  vodorod  atomlarining 

rezonans  chastotasi 

v

  bir-biridan  farq  qiladi,  YAMR  usulining  ajoyib  xususiyati 

ham  ana  shundadir.  Vodorod  atomiga  bevosita  birikkan  uglerod  atomi  yoki  shu 

atomga  tutashgan  funktsional  guruhning  elektronga  moyilligi  (elektromanfiyligi) 

vodorod  atomining  elektron  bulutini  ko’p  yoki  oz  darajada  siyraklashtiradi. 

Masalan.  ba’zi  protonlar  qo’sh  bog’,  boshqalari  oddiy  yoki  uch  bog’  ta’sirida 

bo’ladi.  Soddaroq  qilib  tushuntirilsa,  vodorod  atomi  atrofidagi  elektron  bulut 

protonni  (vodorod  yadrosini)  tashqi  magnit  maydon  H

o

  ta’sirida  saqlaydi 

(kranlaydi).  Shu  sababdan,  proton  atrofidagi  elektron  bulutni  qalin  yoki 

siyrakligiga  mos  ravishda  protonlarning  rezonans  chastotasi  bir-biridan  oz 

bo’lsada, farq qiladi. 

Yadroni  qurshab  turgan  elektronlar,  uni  tashqi  magnit  maydon  ta’siridan 

ma’lum  darajada  muhofaza  qilishi  oqibatida,  yadroga  ta’sir  etayotgan  maydon 

kuchlanishi  H

o

  dan  bir  oz  farqli  bo’ladi.  Gap  shundaki,  tahlil  etilayotgan  modda 

magnit  maydoniga  kiritilganda,  uning  elektronlari  H

o

  maydon  yo’nalgan  magnit 

chiziqlari atrofida aylana boshlaydi va elektronlarning bu aylanishi, o’z navbatida, 

protonlar  atrofida  H

o

  ga  nisbatan  kichik  bo’lgan  va  unga  qarshi  yo’nalgan  yangi 

lokal  (ya’ni  kichik  hajmdagi)  magnit  maydonini  vujudga  keltiradi  (Lents  qonuni) 

4-rasm. 

 

4-rasm. Tashqi maydon H

0

 ta’sirida lokal elektromagnit maydoni - H