G’. U. Siddiqov, F. A. Majidova Flavonoidlarni

r

v

v

6

10

•







 

bu yerda,  



- kimyoviy siljishning million hissalar birligi, 

v



  -  aniqlanayotgan  namuna  va  standart  modda  signallari 

chastotalarining farqi (gersda ifodalangan kimyoviy siljish). 

r

v

 - spektrometr generatorining ish chastotasi, 

10

6

 - qulaylik uchun kiritilgan ko’paytuvchi. 

Aslida  bu  koeffitsient  gertslarni  megagertslarga  nisbatan  10

-6

  dan  kelib 

chiqqan  bo’lib,  spektrometr  ish  chastotasi  millionda  bir  necha  hissa  ulush 

o’zgartirilgandayoq rezonans vujudga kelishini anglatadi. 

Yuqoridagi misoldagi kimyoviy siljishning million hissada hisoblasak, 

6

6

10

•

0

,

2

10

•

60

120





Gts

Gts

 yoki 2,0 million hissa (m.h.) 

YAMR  spektrlarda  signal  o’rnini  belgilash  uchun  ikki  xil  shkala  qabul 

qilingan: 

1. 



  (del’ta)  -  shkala  signallarining  o’rnini  ifodalovchi  million  hissalarning 

son qiymati chapdan (TMS signalining nol raqamli m.h. qiymatidan) o’ngga tomon 

kamayib boradi; 

2. 



  (tau)  shkala  -  bunda  TMS  signalining  o’rni  -  10  m.h.  teng  deb  qabul 

qilingan  va  qolgan  signallarning  qiymati  chapdan  o’ngga  ortib  boradi  (5-rasm). 

Har ikki shkala o’rtasida juda oddiy bog’lanish bor: 









10

   

 

 (7) 

Demak, kuchsiz maydonda rezonans beruvchi protonning kimyoviy siljishiga 



 shkalada katta, 



 shkalada kichik qiymati mos keladi. Proton magnit rezonansi 

uchun asosan 



 shkala qabul*qilingan. Lekin 



 shkalasi ham ma’lum qulaylikka 

ega,  ya’ni  kimyoviy  siljish  qiymatlarining  ortib  borishi  shu  signallarga  tegishli 

protonlar ekranlanishining ortib borishiga mos keladi. 

PMR  spektr  yozishdan  avval,  odatda  standart  modda  signali  spektr 

yoziladigan maxsus qog’ozning o’ng chekkasidagi YAMR shkalasi (



 = 0 yoki 



 

=  10)  chizig’iga  moslab  olinadi.  So’ngra  spektr  chapdan  o’ngga  tomon,  ya’ni 

maydon  kuchlanishi  ortib  borishi  tartibida  1000,  500,  250,  100  yoki  50  Gts 

oralig’ida yoziladi. PMR qog’ozining spektr ostida ko’rsatilgan raqamlari 



 (yoki 



) shkalasi uchun taalluqli bo’lib, ular faqat 500 Gts orapig’ida yozilgan spektrlar 

---

uchun  kimyoviy  siljish  spektr  yozilgan  qog’ozdan  bevosita  gertslarda  o’lchanib, 

so’ngra million hissalar qiymati (6) formula asosida xisoblanadi. 

Shunday qilib, 500 Gts oralig’ida 8.3 - 0 



 m.h. 100 Gts oralig’ida 16,6  - 0 



  m.h.  kimyoviy  siljish  qiymatlariga  ega  bo’lgan  signallar  yozilishi  mumkin.  5-

rasmda etil spirtini kam aniqlikda (signallari tarkibiy qismlarga ajralmagan holda) 

yozilgan PMR spektri tasvirlangan. 

 

5-rasm. Etil spirti protonlarining YAMR spektri. 

Etil  spirtining  metil  guruhiga  uchta  proton  magnit  holati  jihatidan  o’zaro 

ekvivalent  (ya’ni  bir  xil  qurshovga  hamda  ekranlanish  konstantasiga  ega  bo’lib, 

boshqa  protonlarga  nisbatan  ko’proq  ekranlashgan).  Shuning  uchun  –CH

3

  guruhi 

protonlariga  tegishli  signal  kuchli  maydonda,  standart  signaliga  yaqin  joyda 

namoyon bo’lgan. Metilen guruhi ikkala protonining magnit holati bir xilda bo’lib, 

ularning  elektron  buluti,  qo’shni  elektronoaktseptor,  kislorod  atomi  ta’sirida 

birmuncha  dezekranlanish  hodisasiga  uchraydi.  Shunga  ko’ra,  CH

2

  guruhi 

protonlariga  oid  signal  CH

3

  guruhi  signalidan  chaproqda  (kuchsizroq  maydonda) 

joylashgan. Gidroksil guruhidagi vodorod atomi elektron bulutni o’ziga tortuvchi 

(aktseptor),  kislorod  atomiga  bevosita  birikkanligi  sababli,  uning  elektron  buluti 

ko’proq siyraklashgan (dezekranlashgan), binobarin, bu protonning signali CH

3

 va 

CH

2

 guruh signallaridan chapda (kuchsiz maydonda) joylashgan (5-rasm). 

Shunday  qilib,  turli  qurshovga  ega  bo’lgan  protonlarning  kimyoviy  siljishi 

turlicha  bo’ladi,  ya’ni  proton  signalining  tabiatiga  bog’liq.  Proton  signalining 

kimyoviy siljishiga qarab, uni qurshab turgan qo’shni atom yoki guruhlari haqida 

ma’lumot olish mumkin. Aniq tuzilishga ega bo’lgan juda ko’p organik birikmalar 

spektrlaridan kimyoviy siljish qiymatlari topilib, jadvallar tuzilgan. Jadvallar (yoki 

sharhlangan spektrlar atlasi) asosida yangi, noma’lum modda spektri tahlil etiladi 

va  shu  modda  protonlarini  qurshab  turgan  atom  yoki  funktsional  guruhlar 

aniqlanadi (II – jadval).  

Turli protonlarning kimyoviy siljish qiymatlari.