G shaxmurova, I. Azimov, U. Raxmatov

0‘simliklar ekologiyasiga oid masala va mashqlar
Botanika kursini o‘qitishda o‘quvchilarga o‘simliklar ekolo- niyasi va ulami muhofaza qilish to‘g‘risidagi qarashlarni o‘qtirish muhim sanaladi. Chunki o‘simliklar dunyosiga abiotik va biotik, antropogen omillar ta’sirini yoritish orqali o‘quvchilarga o‘simliklar dunyosiga to‘g‘ri munosabatda bo'lish, ekologik madaniyat to‘g‘ri- sidagi fikrlar shakllantirib boriladi. 0‘quvchilarga o‘simliklar ckologiyasi haqidagi bilimlami berish orqali quyidagi tushunchalar shakllantirib boriladi.
Shu bois o‘simliklar ekologiyasiga oid bir qator masala va mashq­lar yechish usullariga to‘xtalib o‘tsak.

1. 
   Olimlarning aniqlashicha, 100 tup yosh terak bir yoz davo­mida 75 kg changni yutshi aniqlangan. Agar bir gektar maydonda 10000 tup terak bo‘Isa, bir yoz davomida necha tonna changni yutishini hisoblab toping?
   

Yechilishi:

1. 
   Masalani yechish uchun proporsiya tuzamiz:
   

100 tupi - 75 kg chang yutsa
12500 tupi - x=9375 kg chang yutadi

2. 
   Olingan kgni tonnaga aylantiramiz
   

1 tonna - 1000 kgni tashkil etsa,
x tonna-9375
= 9,375 tonna
Javob: 12500 tup yosh terak bir yoz davomida 9,375 tonna changni yutadi.

2. 
   Bitta qo‘shoyoqning inidan qo‘ng‘irboshning 1240 gr piyozi topilgan bo‘lsa, bitta piyozning vazni 30 gr to‘g‘ri kelsa, 15 ta qo‘shoyoqning inida nechta qo‘ng‘irbosh piyozi bo‘lishi mumkin?
   

Yechilishi:

1. 
   1240gr - lta qushoyoqning inida bo‘l^a,
   

18600 gr = x-16ta qushoyoqning inida qancha

2. 
   18600gr : 30 gr ga = 620 ta qo‘ng‘irboshga to‘g‘ri keladi
   

Javob: 620 ta qo‘ng‘irboshga to‘g‘ri keladi.

3. 
   Antropogen ta’sir natijasida faqat 0‘zbekistonning o‘zida 324 ta tur “Qizil kitobga” kiritilgan. Bu hozirda ma’lum bo‘lgan yuksak o‘simJiklammg necha foiziniga to‘g‘ri kelishini hisoblab toping?
   

Yechilishi:
Hozirgi vaqtda fanda 300000 tur yuksak o‘simlik borligini nazarda tutib, quyidagi amalni bajaramiz.
300000 ta tur- 100% bo‘lsa,
324 ta tur - x = 0.108 %ini tashkil etadi.
Javob: yuksak o‘simliklaming 0.108 %ini tashkil etadi.
Botanika kursini o‘qitishda o'quvchilarga 0‘simliklar ekolo- giyasi va ulami muhofaza qilish to‘g‘risidagi qarashlami o‘qtirish muhim sanaladi. Chunki 0‘simliklar dunyosiga abiotik va biotik, antropogen omillar ta’sirini yoritish orqali o‘quvchilarga o‘simliklar dunyosiga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, ekologik madaniyat to‘g‘ri- sidagi fikrlar shakllantirib boriladi. 0‘quvchilarga o'simliklar ekolo- giyasi haqidagi bilimlami berish orqali quyidagi tushunchalar shakl­lantirib boriladi. 0‘simliklaming hayoti tashqi muhit bilan uzviy bog‘lqligi, ekologik omillar yigindisi, o'z navbatida, o‘simliklaming yashash sharoiti, ya’ni ulaming tashqi muhitini belgilab berishini.
O'quvchilarga o‘simliklar hayotiga tirik organizmlar ham ta’sir etishini ifodalovchi misollami keltirish mavzuni to‘la tushunib olish imkonini beradi jumladan, tuproqdagi turli organizmlar, jumladan, bakteriyalar tuproqda erkin yashab, havo tarkibidagi azotni o‘zlashtirib, tuproq tarkibini unumdor qilishda, dukkakli 0‘simliklar ildizida yashovchi tugunak bakteriyalar o‘simliklami ozuqa bilan ta’minlashda muhim o‘rin egallaydi. Bundan tashqari tuproqdagi mikroorganizmlar ta’sirida organik moddalar parchalanadi. Parcha- langan moddalami yashil o'simliklar o'zlashtirishi, o'simliklar bir- biriga ijobiy va salbiy ta’sir ko'rsatishi, yomg'sevar o'simliklar soyasevar o‘sirr>liklarga sharoit yaratsa, zarpechak, devpechak, shumg‘iya kabi parazit o'simliklaming salbiy ta’sir ko'rsatishi, a'simliklaming o'zaro bir biriga ta’sirini, hayoti mikroorganizm- lirga bog‘liqligini ham tushuntirirshda asosiy dalil bo‘ladi.
Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar

1. 
   Aytingchi agar tabiatda umuman CO2 gazi yo'q bo'lib ketsa o'simliklarda qanday o'zgarish bo'ladi? Javobingizni izohlang.
   
2. 
   Ekologik omillarga nimalar kiradi va ulaming o'simliklarga ta’sirini ayting.
   
3. 
   Agar besh tup makkajo‘xorini vazni 6 kg bo‘Isa, ulaming tana vaznining necha kg mi suvga to‘g‘ri keladi? Sizningcha makka- jo‘xorining qolgan massasini nimalar tashkil etadi?
   
4. 
   Biotik ta’sir asosida parazit o‘simliklar, xo‘jayin o‘simlikdan qaysi moddalami oladi? Javobingizni izohlang.
   
5. 
   Bir gektar cho‘l maydonida 500 tup iloq o‘sadi, bu maydonda 10 ta yumronqoziq yashaydi. Ushbu yumronqoziqlar iloq o‘simligini bir mavsumda necha tupini yo‘q qilishi mumkin? Har bir yumronqoziq necha tup iloqni iste’mol qilishini aniqlang.
   
6. 
   Bitta qo‘shoyoqning inidan qo‘ng‘irboshning 1240 gr piyozi topilgan bo‘lsa, bitta piyozning vazni 30 gr to‘g‘ri kelsa, 14 ta qo‘shoyoqning inida nechta qo‘ng‘irbosh piyozi bo‘lishi mumkin?
   
7. 
   Viloyatlarimiz bo‘yicha 0‘zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritil-
   

№