G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Plazmoliz 
– vakuolalarning о‘zidan suv yо‘qotishi 
natijasida hujayra qobig‘idan sitoplazmaning qochishidir. Plazmoliz 
hujayrani biror gipertonik eritmaga tushirganda kuzatiladi. Buning 
uchun saxaroza, gliserin, kaliy nitrat tuzi eritmasi va boshqalardan 
foydalaniladi, plazmolitiklar deb shularga aytiladi. 
Sitoplazma faqat suvni о‘tkazadi. Plazmolitiklarning molekulalarini 
о‘tkazmaydi. Osmos qonuniga kо‘ra tashqaridagi gipertonik eritma 
vakuoladan suvni “sо‘rib” oladi. Natijada uning hajmi qisqaradi. 
Uning ketidan elastik holdagi sitoplazma ham qisqaradi. Plazmoliz 
hujayra shirasi bilan tashqaridagi eritma konsentrasiyalarnig 
tenglashishiga qadar davom etadi. Plazmoliz jarayoni sekin borganda 
uning burchaklaridan boshlanadi va bu boshlang‘ich holat 
burchakli 
42

---

plazmoliz
deyiladi. Keyinchalik 
botiq
va oxirida 
qabariq plazmoliz
lar 
kelib chiqadi. Tez sodir bо‘lgan qovushqoq sitoplazmadagi plazmoliz 
changak kо‘rishida bо‘ladi (14-rasm).
Plazmoliz holiga о‘tgan hujayralar tiriklik xususiyatini saqlab 
qoladi. Bunday hujayralar gipotonik eritmaga tushirilsa, avvalgi 
holatiga qaytadi. Deplazmoliz hodisasi sitoplazmaning yarim 
о‘tkazuvchanlik, qovushqoqlik va elastiklik xususiyatlari haqida 
hujayranig tugror holatini yо‘qotishi о‘simlikning sо‘lishiga olib 
kelishini ko‘satadi. О‘simlikda suv tanqisligi natijasida hujayralarning 
nozik qobig‘i burishadi va shu vaqtda protoplast ham burmali holatga 
keladi. 
 
4-§ Hujayra pо‘sti va uning kimyoviy tarkibi 
Hujayra pо‘stining hosil bо‘lishi, tuzilyshi va biologik ahamiyati. 
О‘simlik hujayrasi nihoyat pishiq tuzilishga ega bо‘lgan pо‘stga ega. 
Shuning uchun ham о‘simlik hujayrasi hayvon hujayrasidan farq 
qiladi. О‘simliklarning hujayra pо‘sti sitoplazma faoliyatining 
mahsuloti bо‘lib, hujayra ichidagi protoplast, plazmalemma va 
organellalarni о‘rab himoya etadi. Odatdagi sharoitda hujayra pо‘stsiz 
yashay olmaydi, chunki hujayra tig‘izligini saqlovchi turgor bosimi 
plazmalemani va protoplastni yorib yuborishi mumkin. Shuning uchun 
ham har bir hujayra pishiq pо‘st bilan о‘ralgan bо‘ladi.