G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

42-§ О‘simliklarning mavsumiy hodisalari 
О‘simliklar hayotiy shakllarining asosiy belgilaridan biri mavsumiy 
xodisalar bо‘lib hisoblanadi. О‘rta iqlim sharoitida yashagan 
о‘simliklarda mavsumiy hodisalar uncha sezilarli bо‘lmaydi. Sovuq va 
qurg‘oqchil iqlim sharoitida о‘sgan о‘simliklarda esa mavsumiy 
xodisalar ancha keskin borib, morfologik va anatomik tuzilishlarida 
о‘zgarishlar paydo bо‘ladi. 
Bahorda о‘simliklar uchki kurtaklaridan yillik novdalar shakllanadi, 
barglar, gullar, tо‘pgullar paydo bо‘ladi. Shu bilan birga poya va 
332

---

ildizlarida kambiy jadal ishlab, yangi hujayra va tо‘qimalar paydo 
bо‘ladi. Bu vaqtda о‘simliklarda oziqa moddalarning harakati 
tezlashadi. Yangi organlarning paydo bо‘lishi jadallashadi. О‘simlik 
vegetatsiyasi davomida barglarida fotosintez natijasida paydo bо‘lgan 
organik moddalar kraxmal donachalari, oqsil va yog‘lar sifatida 
hujayralarda tо‘planadi. 
Kuz fasli boshlanishi bilan barglar qariy boshlaydi. Natijada 
barglarda fotosintez, nafas olish jadalligi susayadi, tо‘qimalarda oqsil 
va RNKning miqdori kamayadi, bir xil tuzlarning kristallari 
kо‘payadi. Xloraplastlar membranalik tuzilishini yо‘qotadi, moddalar 
almashinishi о‘zgaradi. Organik moddalarning sinteziga nisbatan 
tо‘planishi kamayadi. Natijada qarigan barglardan uglevodlar, 
aminokislotalar ildizlarga, ildizpoyalarga, tuganak va piyozlarga, 
floema tо‘qimasi orqali harakatlanib, tо‘planadi. 
Ikkinchi yili bahorda yangi vegetatsiya davri boshlanganda 
tо‘plangan moddalar kurtaklarning harakatiga, yangi novda 
ildizlarining о‘sishiga, meristema tо‘qimalarining jadal ishlashiga sarf 
bо‘ladi. О‘simliklarda yillik vegetatsiyasi davomida yangi novdalar 
paydo bо‘ladi, yetiladi, vegetativ о‘sish reproduktiv о‘sishga о‘tadi, 
gul, meva oxiri yana urug‘ paydo bо‘ladi. 
Qish kelishi bilan о‘simliklar barglarining tо‘kishi shu faslga 
moslashish xususiyatidir. Novdalar barglarini tо‘kib, yer ustki qismini 
qurishidan saqlaydi, poya va tanasida ikkilamchi, uchlamchi pо‘st 
hosil bо‘ladi. Barglarini tо‘kkan daraxtlarda qor yig‘ilib qolmaydi va 
nozik novdalar sinishidan saqlaydi.
Turli о‘simliklarning vegetatsiya muddati, gullash vaqti turlicha 
bо‘ladi. Ba’zi о‘simliklar erta bahorda qor ketishi bilan gullay 
boshlaydi (shaftoli, bodom, о‘rik). Ba’zilari kechroq gullaydi (Yapon 
soforasi). Kо‘pchilik daraxtlar tagida о‘sadigan о‘tsimon о‘simliklar 
(Pо‘fanak, Burmaqora) daraxtlar barglari paydo bо‘lib, soya 
tushgunicha gullab, hashoratlar yordamida changlanib oladilar. Chо‘l 
va adir zonalarida о‘sadigan о‘simliklar (lola, mushukо‘t) erta 
bahorning namligidan foydalanib, gullab changlanadilar. 
Turli guruh о‘simliklar vegetatsiya muddati turlicha bо‘lishi, 
ularning yil fasllarida yorug‘lik, namlik, haroratning va boshqa 
omillarning о‘zgarishiga moslashish xususiyatlaridir.