G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Bir stvol orqali orientirlash. 
Bir stvol orqali orientirlash uchun yer yuzasida 
C va D nuqtalarni, orientirlanayotgan gorizontda esa C′ va D′ nuqtalarini barpo 
qilinadi. C va C′ nuqtalarni stvolga yaqin joylashtiriladi. 
13.13– rasm
. 
Bir stvol orqali orientirlash sxemasi 
Chizmada: 1 – shovun, 2 – yuk, 3 suyuqlik solingan idish. 
Yer yuzasidagi nuqtalar bilan yer ostidagi nuqtalar o‘rtasidagi aloqa (AvaB) 
shovunlar yordamida bajariladi (13.13-rasm). 
Shovunlar mahkamlab qo‘yilgandan so‘ngular tekshiriladi, yani stvol devoriga 
yoki bironta to‘siq o‘tish o‘tmasligi ko‘riladi. Buni xalqasimon sim
yasalib yer yuzidan gorizontga jo‘natish orqali bajariladi.( C) nuqtasining (X
c
, Y
c
) 
koordinatalari va (
cd

)yer yuzasida qabul qilingan koordinatalar sistemasida aniqlab 
olinadi.

---

238 
Orientirlash bog‘lash syomkasini bajarish uchun yer yuzasida (

, 

, 

) 
burchakalari va (
a
, 
b
, 
c
) tomon uzunliklari o‘lchanadi. 
Yer ostida (


, 


, 


) va tamonlar (
a

, 
b

, 
c

) o‘lchanadi. Burchaklar ikki va 
uch priyom bilan o‘lchanadi. Tomon uzunliklari eng kamida 5 martadan o‘lchanib, 
aniqligi 1 mm dan oshmasligi kerak. Bir tomondagi o‘lchovlar farqi 2 mm dan 
oshmasligi kerak.
(

, 

, 

va 


, 


, 


) o‘lchangan burchaklar farqi 
5
2

dan oshmasligi kerak. 
Agar oshsa burchaklar qayta o‘lchnadi, oshmasa farq hamma burchaklarga teng 
tarqatiladi. 
Shovunlarda olingan burchaklar bog‘lovchi uchburchaklar burchklari 
hisoblanib ularni uchburchakni burchklarini hisoblash orqali topiladi.
Agar(

) va 
(



20

)bo‘lsa o‘tkir burchak, (

va 



160

) bo‘lsa o‘tmas 
burchak deyilib, quyidagi formula bilan topiladi:[1]. 


sin
sin
b
a
=
;





=

sin
sin
c
a
(13.1) 


sin
sin
c
b
=
;





=

sin
sin
c
b
(13.2) 
Agar uchburchak cho‘ziq formaga ega bo‘lsa (

va 



2

)va burchak (

) va 
(



178

)bo‘lsa


c
a
=
;





=

c
a
(13.3) 


c
b
=
;





=

c
b
(13.4) 
bu yerda (

va 

) burchaklar sekundlarda. 
Kontrol sifatida uchburchak ichki burchaklari yig‘indisi hisoblanadi va
nazariy bilan solishtiriladi. Farq 
0
1

dan oshmasligi kerak, uni burchaklarga teng
ravishda tarqatiladi. 
Chiziqli o‘lchashni kantrol qilish uchun shovunlar oralig‘idagi masofa 
hisoblanadi: 

cos
2
2
2
ab
b
a
c
his
−
+
=
(13.5) 

---

239 
Hisoblangan 
his
c
o‘lchangan 
c
bilan solishtiriladi, farq 3 mm dan katta 
bo‘lmasligi kerak. Aks holda uzunlik qayta o‘lchanadi.
Direksion burchak 
D
C



qiymati va 
C

nuqtaning koordinatalari quyidagicha 
hisoblanadi: 
(
)




−

+
−
+
=


180
3






DC
D
C
(13.6) 
C
A
CA
C
C
b
b
x
x



+
+
=


cos
cos
(13.7) 
C
A
CA
C
C
b
b
y
y



+
+
=


sin
sin
(13.8) 
Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, agar uchburchak qancha cho‘ziq bo‘lib, o‘tkir 
burchakning qiymati 

2
dan oshmasa va shovunlar oralig‘i 3 m dan oshmasa bunday 
shakl qulay hisoblanadi. 
Agar sharoit bo‘lmay o‘tkir burchakni 

20
dan kichik qilishning iloji bo‘lmasa 
bog‘lovchi burchaklar quyidagicha hisoblanadi: 



cos
sin
a
b
a
tg
−
=
;



cos
sin
b
a
b
tg
−
=
. (13.9).