G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

13.5. Yer osti teodolit tasviri haqida 
Qazilma boylik konlarini yer osti usulida qazishda marksheyderlik syomkalari 
yer yuzasida bajariladigan syomkalari kompleksidan va bog‘lovchi syomkalaridan 
iborat bo‘lib, ular konlarda punktlarning koordinatalarini yagona sistemada 
aniqlashga imkon beradi. 
Yer osti marksheyderlik syomkalarida gorizontal teodolit syomkaning o‘rni 
katta bo‘lib kon lahimlarida maxsus o‘rnatilgan belgilarni koordinatalarini aniqlash 
uchun burchakli va chiziqli o‘lchash ishlari olib boriladi. 
Yer osti kon lahimlari cho‘ziq bo‘lganliklari sababli poligonometrik usuldan 
ko‘proq foydalaniladi. 
Yer osti kon lahimlarida teodolit yo‘llari o‘tkazishda teodolit bilan quyidagilar 
o‘lchanadi: yo‘lning ikki tomon oraliq gorizontal burchagi, qiyalik burchagi, 
tomonlar uzunliklari o‘lchanadi. Shu bilan birga yer osti burchak o‘lchash yo‘llari 
ularning tadbiq qilinishi bo‘ycha poligonometrik yoki teodolit yo‘llari deyiladi. 
Har bir poligon (yo‘l) avval bajarilgan syomka punktlariga bog‘lanadi. Poligon 
shakli va uning syomka punktlariga bog‘lash uslubi bo‘yicha quyidagicha 
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: 
1.
Osma ozod bo‘lgan yo‘l – koordinatalari berilgan bitta punktga va direksion 
burchagi ma’lum tamonga tayangan bo‘ladi (13.2-rasm). 
2.
Ikkilamchi osma yo‘l - yo‘lni o‘tish yo‘qoriga o‘xshash bo‘lib faqat ba’zi 
tamonlar to‘g‘ri va tesksari yo‘nalishda o‘tgan bo‘ladi 13.3-rasm). 
 
13.2-rasm.Osma ozod bo‘lgan yo‘l 

---

228 
chizmada: □ – berilgan punkt, ═ - direksion burchagi ma’lum bo‘lgan tamon 
3.
Girotomon seksiyalarga bo‘lingan osma yo‘l – yo‘lning seksiyalarga 
bo‘linishi tamonlarning uzunligiga va talab qilingan aniqligiga bog‘liq bo‘ladi (13.4-
rasm). 
13.4- rasm.Girotomon seksiyalarga bo‘lingan osma yo‘l 
chizmada: □ – berilgan punkt, ═ - direksion burchagi ma’lum bo‘lgan tamon, == - 
girotomon
 
4.
Ozod bo‘lmagan osma yo‘l – yo‘l boshida va oxirida bo‘lgan ikkita 
boshlang‘ich punkt va tamonlarga tayangan bo‘ladi (13.5-rasm).