G. Q. Hasanova, Z. B. Jalilov

8.3. Seminar va amaliy mashg‘ulotlar
Oliy o‘quv yurtlarida, pedagogik fanlarini o‘qitishda qo‘llaniladigan o‘qitish shakllarining yana bir shakli seminar mashg‘ulotidir. Agar ma’ruza katta patok (oqim)da o‘tkazilsa, seminar mashg‘uloti alohida guruhda o‘tkaziladigan o‘quv ishlarining bir shakli hisoblanib, talabalar o‘quv-biluv faoliyatlari, mustaqil bilim olishlari, ijodiy fikr yuritishlarini yo‘lga qo‘ya oladigan o‘qitish shakli hisoblanadi. Shuning uchun ham u oliy ta’lim maktabida olib boriladigan o‘qitish shaklining o‘ziga xos bir shakli hisoblanadi.
Seminar (lotincha seminarium) olimlarning muayyan ilmiy soha bo‘yicha ma’lumotlarni muhokama qilishning dastlabki shakli bo‘lgan. Keyinchalik ilmiy faoliyatlardan o‘quv jarayoniga ko‘chib, talabalarning ishchanligi, bilim darajasi fanga qiziquvchanligi, xarakteri, psixologiyasiga xos tomonlari aniqlash shakliga aylandi, hozirgi kunda seminar mashg‘uloti suhbat, ma’ruza bo‘yicha fikr almashish, rolli o‘yinlar shaklida o‘tkazish nazarda tutilgan.
Mashg‘ulotni seminar, ma’ruzada o‘tkazilishining muhim tomoni shundaki, unda o‘qituvchi ham talaba ham puxta tayyorgarlik ko‘radi. Har ikkala faoliyat egasi, manbalar bilan ishlash, seminar rejasida ko‘rsatlgan savollarga javoblar topishda asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar bilan tanashib chiqishlari lozim bo‘ladi. Seminar mashg‘ulotida o‘qituvchi va talaba mavzu bo‘yicha aniq rejani, uni hal qilish manbalarini o‘rganib, matn tayyorlaydilar, so‘zga chiqib fikrlarini asoslaydilar. Ma’ruza jarayonida o‘rganilgan nazariy ma’lumotlarning haqqoniyligini dalillash uchun imkon beradi.
Oliy ta’limda pedagogika turkum fanlaridan o‘tkazilayotgan seminar mashg‘ulotlari shundan dalolat bradiki, talabalar seminar mashg‘ulotiga tayyorgarlik kursi jarayonida buyuk pedagoglar asarlarini, pedagogika nazariyasi va tarixi ma’lumotlarni chuqur va ongli ravishda o‘zlashtirilishiga majbur bo‘ladilar va shundagina mavzuga doir masalalarning aniq egallaydilar, muhokamaga faol ishtirok etadilar.
Seminar mashg‘ulotlarining yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, unda jonli muloqot amalga oshadi, qarama-qarshi ziddiyatli fikrlar to‘qnashuvi, ularni talabaga muvofiq hal etish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Shuning uchun seminar olib boruvchi o‘qituvchi auditoriyaga jonli muloqotni, bahs-munozara ishlarini, o‘z nuqtai nazarini dalilash, o‘zgalar fikrini tinglay olish, muhokamaga kirishish yo‘llarini aniq tanlashi lozim. Mashg‘ulotning yakunida o‘qituvchi umumiy xulosa yasab, seminar mashg‘ulotining borishi, ishtirokchilar faolligi yoki passivligini alohida qayd etib, navbatdagi seminar mashg‘ulotini o‘tkazish haqida tavsiyalar berish, o‘ylab ko‘rish, fikrlarni yanada to‘ldirish uchun savollar, masalalarni ilgari surish, maslahatlar berish, adabiyotlar ro‘yxatini e’lon qilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ilmiy nazariy, amaliy-metodik jihatdan yuksak darajada o‘tkazilgan seminar mashg‘uloti talabalarga fanga qiziqishi, manbalar va adabiyotlar bilan ishlashga ishtiyoq faollikka intilish uyg‘otsa, o‘qituvchilarga o‘z ilmiy- nazariy malakasiga oshirishga,ilmiy adabiyotlarga ijobiy munosabatda bo‘lish, fan yangiliklarga ishonch- e’tiqod va fanga qo‘yilayotgan muammolarni yechishga ishtiyoqni tarbiyalaydi. Demak, seminar mashg‘ulotlarining sifatli va samarali o‘tishiga o‘qituvchi mohorati muhim rol o‘ynaydi. Seminar mashg‘uloti o‘ziga xos ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unda talabalar o‘z fikrlarini, nuqtai nazarlarini ochiqdan ochiq bayon etadilar, qatiyatlik bilan o‘zlashtirganlarini himoya qiladilar, muloqatda fikr almashinish amalga oshadi.
Seminar OTMda o‘qituvchi rahbarligida guruhli mashg‘ulot ekanligini inobatga olgan holda, uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  ma’ruzalar hamda mustaqil ishlash jarayonida olingan bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish;
  
• 
  auditoriyada talabalarning mustaqil ishlash samaradorligini tekshirish;
  
• 
  muhokama etilayotgan masala bo‘yicha o‘z fikrini shakllantirish, asoslash, bildirish va bayon etish, o‘z qarashlarini himoya qilish.
  

Tanlangan uslubga qarab seminar mashg‘ulotini o‘tkazish rejasi turlicha tuzilishi mumkin. Lekin uning majburiy bo‘lgan komponentlari sifatida o‘rganiladigan mavzu, mashg‘ulotning didaktik va tarbiyaviy maqsadlari, ko‘riladigan o‘quv masalalar, tashkiliyuslubiy ko‘rsatmalar, ma’ruzalar, xabarlar, mustaqil ishlar mavzulari va tavsiya qilinadigan adabiyotlar keltirilishi zarur.
Seminar mashg‘ulotida muhokama qilinadigan o‘quv masalalari rejaning asosini tashkil qiladi. Agar seminar kengaytirilgan suhbat usulida o‘tkazilsa, uning rejasi masalalari quyidagi talablarga javob berishi shart:

• 
  shaklan muammoli bo‘lishi kerak, ya’ni ushbu mavzu bo‘yicha muhim ziddiyatlarni ochish, muammo mohiyatini qamrab olishi, shu bilan birga, judayam keng bo‘lmasligi zarur, balki o‘z chegaralarida aniq belgilanishi kerak;
  
• 
  kurs dasturi va ma’ruza rejasining ma’lum punktlari ifodasi so‘zma-so‘z takrorlanmasligi, talabalar ilmiy va kasbiy yo‘nalishi hisobga olinishi kerak;
  
• 
  seminar mashg‘uloti mavzuning mazmunini butunlay qamrab olishi yoki muhokama etilayotgan muammo ifodalangan aspektni qamrashi lozim, shu bilan birga, muammoning shakllanishi talabalarni dastlabki manbalar bilan ishlashga undashi kerak.
  

Seminar mashg‘ulotini o‘tkazishdan avval talabalarga uning rejasini berish ularning mustaqil ishini uslubiy tashkil qilish va har bir talabaning unga yaxshi tayyorgarlik ko‘rishi uchun asos hisoblanadi. Agarda shu vaqtgacha ma’ruzada ko‘rib chiqilayotgan muammo qo‘yilmasa, muammoli vaziyat yaratilmasa, qiziqish bo‘lmasa, navbatdagi mashg‘ulotga talabalarning tayyorlanishini faollashtirish ancha qiyin bo‘ladi.
Talabalarning tavsiya qilingan adabiyotlar bilan chuqur ishlash vaqtida o‘qituvchi asosan individual maslahatlar va suhbatlar o‘tkazadi. Ushbu bosqichda u asosiy ma’ruzalar va xabarlar tayyorlanishini hamda navbatdagi mashg‘ulotda ishtirokini nazorat qiladi.
Rejadagi masalalar muhokama qilish tartibi turlicha bo‘lishi mumkin, u seminar shakli va mazkur mashg‘ulotda talabalar oldiga qo‘yilgan maqsadlarga bog‘liq bo‘ladi. OTM sharoitida ko‘proq uchta sxema ishlatiladi: mustaqil ish-ma’ruza, savol-javob va aralash.
Mustaqil ish-ma’ruza sxemasida dastlab har bir masala bo‘yicha biror-bir talaba tomonidan tayyorlangan mustaqil ish yoki kichik ma’ruza eshitiladi, savol-javob sxemasida esa bir talabaning chiqishi
(o‘qituvchi tanlovi asosida) bo‘ladi, undan so‘ng kengaytirilgan suhbat o‘tkaziladi. Aralash shaklda har bir masala bo‘yicha mustaqil ish (kichik ma’ruza), boshqa masala bo‘yicha – talabalar chiqishi (ularning xohishi bo‘yicha) mumkin. Muhokama so‘ngida asosiy ma’ruzachi umumiy xulosa qiladi.
Seminar mashg‘uloti haqiqatan ham qiziqarli bo‘lishi uchun u bahs-munozara shaklida, ammo boshqariladigan bo‘lishi lozim. Buning uchun bahs-munozara tartibi o‘qituvchi tomonidan oldindan o‘ylab chiqiladi, ishchi rejada ma’lum savollar, misollar, syujetlar belgilanadi.
O‘qituvchi tomonidan navbatdagi mashg‘ulot uchun belgilangan didaktik masalalar echimida seminar mashg‘ulotining tashkil qilinishi muhim o‘rin tutadi. Seminarni talabalarning mashg‘ulotga tayyorgarligini tekshirishdan boshlash tavsiya qilinadi. Tekshirishning shakliga (seminar va uning tashkil qilinishiga) qarab har xil boshlanishi mumkin.
Mavzu masalalari doirasida talabalarni faol muhokamaga yo‘naltirish maqsadida seminar boshida quyidagilarga e’tibor qilish kerak:

• 
  o‘tiladigan mavzu va butun kurs bog‘liqligi;
  
• 
  ko‘rib chiqilayotgan muammoning ilmiy yo‘nalishi, uning amaliyot bilan bog‘liqligi;
  
• 
  talabalarning kasbiy tayyorgarligi bilan bog‘liqligi.
  

Talabalarning seminar mashg‘uloti masalalari bo‘yicha chiqishlari mustaqil ish, kichik ma’ruza yoki xabar shaklida bo‘lishi hamda ular, eng avvalo, o‘rganilayotgan masalani anglash chuqurligi bilan ajralib turishi mumkin. Ammo, shuni xam ta’qidlash lozimki, umuman olganda ushbu keltirilgan shakllar orasida aniq chegarani belgilash qiyin.
Mustaqil ish – o‘rganilgan asarlar, monografiyalar, davriy nashrdagi maqolalarning qisqa bayoni (yozma yoki og‘zaki shaklda) hamda ko‘rib chiqilayotgan masala doirasida talabaning shaxsiy tajribasi.
Kichik ma’ruza va xabar — talabalarning ko‘rib chiqilayotgan masalalardan biri bo‘yicha o‘rganilgan materialning umumlashtirish asosidagi qisqa chiqish.
Bundan tashqari, o‘quv mashg‘ulotlarning boshqa shakllaridan, o‘qitishning boshqa usullaridan ham foydalanish mumkin. Bular ilg‘or tajribani tahlil qilish, joriy voqealar, mashqlar va amaliy topshiriqlarning (vazifalar, muammoli vaziyatlar echimi) tahlil qilish usullaridir.
Seminar mashg‘ulotning muvaffaqiyatliligi doimo talabalar faolligiga bog‘liq, shuning uchun o‘qituvchining ikkinchi majburiyati – seminarni har tomonlama rivojlantirish va talabalarni rag‘batlantirishdan iborat. Talabalarning faolligi bu nafaqat seminarda qatnashish va bahs-munozaralar, balki eshitish qobiliyatini ham rivojlantirib boradigan jarayondir. SHu bois, talabalarga eshitish va gapirish qobiliyati kabi muhim fazilatlar tushuntirish lozim. Talabalar o‘z kursdoshlarining darsda javob berishlariga e’tiborli va tanqidiy munosabatda bo‘lishlari lozim. Buning uchun ularni javob berish, kichik ma’ruza yoki mustaqil ishning mazmun-mohiyatini tahlil qilish, kichik ma’ruza yoki mustaqil ish kabi muhim ekanligi haqida har tomonlama yo‘naltirish lozim. Ko‘p vaziyatlarda talabalarning auditoriya bilan muntazam muloqot bo‘lgan holda erkin javob berishiga erishish zarur. So‘zga chiqqan talaba seminar mashg‘uloti rahbariga yoki boshqa tomonlarga emas, balki auditoriyaga qarab gapirishi kerak.
O‘qituvchining uslubiy mahorati va nazariy tayyorgarlik darajasi seminarda mashg‘ulot kechishi jarayonida masalalar muhokamasini qanday yo‘naltirishi, talabalarni ijodiy bahs-munozaraga jalb qilish, ya’ni kengaytirilgan suhbatni tashkil qilish qobiliyatiga bog‘liq.
Har qanday seminar mashg‘uloti vaqtida guruhda mazmundor javob berishga tayyor bo‘lgan faol talabalar bo‘ladi. Faol talabalar o‘qituvchining tayanchidir, ulardan seminar mashg‘ulotining eng mas’uliyatli onlarida foydalanish zarur.
SHunday qilib, seminar mashg‘uloti rahbarining uslubiy taktikasining bir qator vazifalari mavjud:

• 
  auditoriyada erkin vaziyatni tashkil qilish va shuning asosida seminar rejasidagi asosiy masalalar bo‘yicha fikrlar erkin almashinuvi, munozara va bahslarni tashkil qilishdan iborat;
  
• 
  har tomonlama talabalarning faolligini rag‘batlantirish va rivojlantirish, kursdoshlarning javob berishlariga e’tiborli va tanqidiy bo‘lishni ta’minlash;
  
• 
  masalalarning muammoli nuqtalarini topish va real hayotga zid bo‘lganligi orqali echimini topish;
  
• 
  talabalarning erkin nutq so‘zlashi, javob berishlari va guruhdagi do‘stlarning nutqlarini to‘g‘ri baholash va mantiqiy tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirish va ta’minlash.
  

Seminar mashg‘uloti jarayonida paydo bo‘lgan savollarga iloji boricha talabalar tomonidan javob topilishi lozim. Faqatgina so‘nggi chora sifatida o‘qituvchi bu vazifani o‘z zimmasiga oladi. U qiyin savol bo‘yicha auditoriyaning hamma imkoniyatlarini tamom bo‘lguncha javob bermasligi maqsadga muvofiq.
O‘qituvchining yakuniy nutqi seminar mashg‘ulotining mazmuni bilan belgilanadi va quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:

• 
  har bir talaba va butun guruh chiqishlarini baholash;
  
• 
  masalalar muhokamasi darajasining bahosi;
  
• 
  muhokama qilinadigan muammolar qisqacha mazmuni,
  

ularning nazariy va uslubiy ahamiyati;

• 
  seminar jarayonida etarli darajada yoritilmagan savollarga javoblar;
  
• 
  chiqishlarning kuchli va zaif tomonlari, shu bilan birga, yorqin va mustaqil fikrni yoki talabalarning diqqatga sazovor chiqishini ta’kidlash lozim;
  
• 
  qo‘shimcha adabiyot bilan tanishishni xohlovchilarga
  

tavsiyalar;

• 
  navbatdagi seminarga tayyorgarlik bo‘yicha topshiriqlar.
  

O‘qituvchining uslubiy mahorati, xushmuomalaligi va aql-idroki yakuniy nutqda yorqin namoyon bo‘ladi.
Seminar mashg‘ulotlarning yuqorida ko‘rib chiqilgan tashkiliy, tayyorgarlik va o‘tkazish masalalari talabalarni bilim olish jarayonini faollashtirishga qaratilgan. Talabalarning intensiv mustaqil ishlashiga urg‘u berib iqtisodiyot mutaxassisliklari va yo‘nalishlari bo‘yicha yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Ma’ruza materiallarini chuqurroq o‘zlashtirish, o‘rganilgan pdagogik ma’lumotlarni amalda qo‘llay olish malakasini shakllantirish maqsadida amaliy mashg‘ulotlar tashkil qilinadi.