G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

Parasimpatik 
asab 
tizimining
qo‗zg‗alishi organizmda tinchlik va 
osoyishtalikka olib keladi, yurak urish tezligi va kuchi kamayadi, ichki a‘zolarning 
tomirlari kengayadi, ko‗z qorachig‗i va bronxlar torayadi. Bu vaziyat hayvon to‗yib 
ovqat yeb, dam olayotgan holatga o‗xshaydi. Ko‗pgina a‘zolar faoliyatiga simpatik 
va parasimpatik tizimlar qarama–qarshi ta‘sir qiladi. Masalan, parasimpatik asab 
bronxlarni toraytirsa, simpatik asab kengaytiradi, birinchisi yurak qisqarishlarini 
kamaytirsa, ikkinchisi ko‗paytiradi. Ammo, bu qoidaga hamma faoliyatlar bir xilda 
bo‗ysinmaydi. Masalan, parasimpatik asabning qo‗zg‗alishi so‗lak bezlari faoliyatini 
kuchaytiradi va organik moddalari kam bo‗lgan so‗lak ko‗plab ajraladi. Simpatik 
asabni ta‘sirlash ham so‗lak ajralishiga olib keladi, ammo uning miqdori kam va 
organik moddalarga boy bo‗ladi. Demak, ba‘zi faoliyatlarni boshqarishda avtonom 

---

109 
asab tizimining har ikkala qismi bir–biriga ko‗maklashadi (41-rasm). 
Simpatik tizimning qo‗zg‗alishi ko‗z qorachig‗ini kengaytirsa, parasimpatik 
tizim uni, aksincha toraytiradi. Ammo, bu refleksda, avtonom asab tizimi 
bo‗limlari o‗rtasida qarama–qarshilik ham, hamkorlik ham bo‗lmaydi, 
parasimpatik asab rangdor pardaning halqa mushaklarini, simpatik asab esa radial
41-rasm. Reflektor yoyi. 
A - Vegetativ (chapda) va somatik (o‗ngda) reflekslar; B – gomonim yoy; V – teri 
va mushaklarda (I) va ichki a‘zolarda (II) joylashgan geteronim yoyi, reteptori 
bilan; G – ―Ko‗p qavatli‖ reflektor yoy darajasi (
E. Asratyan bo‘yicha, 1956
). 
mushaklarini innervasiyalaydi.
Simpatik chegara ustuni butunlay olib tashlangan hayvonlarda, bir qaraganda, 
ichki a‘zolar faoliyati uncha o‗zgarmaydi. Ammo, ular issiq va sovuqqa, umuman 
boshqa muhit o‗zgarishlariga yaxshi moslasha olmaydi. Zararlovchi omillarga 
qarshilik ko‗rsatish qobiliyati susayib ketadi. Simpatoektomiya qilingan hayvonlarda, 
havf tug‗ilganda yurak urishining tezlashishi, ko‗z qorachig‗ining kengayishi, skelet 
mushaklari tomirlarining kengayishiga o‗xshash himoya reaksiyalari kuzatilmaydi. 
Parasimpatik asablarni kesib tashlash ham a‘zolar faoliyati uchun befarq emas. 
Sayyor asabni kesish, yurak urishining tezlashishiga, me‘da bezlarida xlorid kislota 

---

110 
ajralishining kamayishiga va boshqa o‗zgarishlarga olib keladi. Ammo, me‘da–ichak 
yo‗lining harakati uncha o‗zgarmaydi, sababi, ganglionaroldi parasimpatik tolalar 
hazm a‘zolari devoridagi silliq mushak tolalarida emas, balki metasimpatik tizim 
neyronlarida tugaydi. Bu tolalar kesilsa, metasimpatik tizim me‘da–ichak 
harakatlarini o‗z–o‗zicha boshqarib turaveradi.