G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

44-rasm. Ovqatlanish shartli reflekslari tekshiriladigan sharoitning sxematik 
tasviri
(I.P.Pavlovdan). 
boshlanishidan «keyinda qoldiriladi». Ovqatlanish reflekslarini hosil qilishda bunday 
kechikish odatda 20-30 sekundni tashkil etadi, himoyalanish harakat reflekslarini 
hosil qilishda teriga elektr toki bilan ta‘sir etish esa 8-10 sekund keyinda qoldiriladi. 
Shartli ta‘sirotning shartsiz ta‘sirotdan keyinda qoldirilishi shartli refleks miqdorini 
o‗lchashga imkon beradi. 
Maymunda shartli reflekslarni yuzaga chiqargan vaqtda katta yarim sharlar 
po‗stlog‗idagi ayrim hujayralarning elektr faolligini qayd qilish metodikasi Jasper 
laboratoriyasida 
ishlab 
chiqilgan. 
Hayvon 
maxsus 
yasalgan 
stanokka 

---

124 
qimirlamaydigan qilib yotqiziladi. Katta yarim sharlar po‗stlog‗ining turli 
chuqurligiga mikroelektrod kiritish imkonini beradigan qurilma kalla suyagiga 
joylanadi. Tajriba vaqtida yarim sharlar po‗stlog‗ining ayrim hujayralaridan ta‘sir 
berishdan oldin va har xil shartli ta‘sirlovchilarni qo‗llanib, harakat potensiallari 
ajratib olinadi. 
4.6. Shartli refleks signallari 
Tashqi muhitning yoki organizm ichki holatining har qanday o‗zgarishi 
muayyan intensivlikka yetib, katta yarim sharlar po‗stlog‗ida idrok etilgach, shartli 
ta‘sirlovchi bo‗lib qola oladi. 
Tabiati jihatidan turli-tuman ta‘sirlar — tovushlar (tonlar va shovqinlar), 
yorug‗lik intensivligi, yoritilgan narsalarning konturlari, ranglar, hidlar, ta'mli 
moddalar, teriga tegish, bosim, issiq va sovuq ta‘siri, mushaklarning taranglanish 
darajasi, qisqarishi va bo‗shashuvi, gavdaning fazodagi holati, ichki a‘zolar holati, 
shilliq pardasining ta‘sirlanishi, shuningdek organizmda modda va energiya 
almashinuvining o‗zgarishlari shartsiz ta‘sirotlar bilan birga qo‗llanilganda ular 
shartli reflekslarning signallariga aylanadi. Shunday qilib, eksteroreseptiv, 
visseroreseptiv va proprioreseptiv ta‘sirotlarning hammasi shartli refleks signallari 
bo‗lib qolishi mumkin. 
Dastlab indifferent bo‗lgan ta‘sirotlargina emas, odatda organizmning biron bir 
reaksiyalarini, jumladan shartsiz reflekslarni yuzaga chiqaradigan ta‘sirotlar ham 
shartli signallarga aylanishi mumkin. Qanday bo‗lmasin shartsiz refleksni yuzaga 
chiqaradigan ta‘sirot boshqa shartsiz ta‘sirot bilan birga ko‗llanilganda ba‘zan 
ikkinchi (o‗z tabiatiga ko‗ra boshqa) shartsiz refleksning shartli signali bo‗lib qoladi. 
Pavlov laboratoriyasida o‗tkazilgan tajribalarda kuchli himoyalanish shartsiz 
refleksini vujudga keltiradigan ta‘sirotlar ovqatlanish refleksining shartli signallariga 
aylantirilgan edi. Shu maqsadda hayvonning oyoq panjasidan elektr toki o‗tkazish 
bilan bir vaqtda ovqat berib ham turilgan. Shunga o‗xshash bir qancha tajribalarda 
hayvon oyog‗idan elektr toki o‗tkazish yo‗li bilan ovqatlanish shartli reflekslari, 

---

125 
jumladan so‗lak ajratish refleksi vujudga keltirilgan. Himoyalanish shartsiz refleksi 
— oyoq bukish refleksi sekin-asta susayib, ovqatlanish shartli refleksi 
mustahkamlanadigan paytgacha butunlay yo‗qolgan, tormozlangan. 
Bu holda asab jarayoni bir shartsiz refleks markazidan boshqa asab markazlariga 
o‗tdi, asab markazlari o‗rtasida vaqtincha aloqa vujudga kelishi tufayli himoyalanish 
shartsiz refleksini yuzaga chiqaruvchi ta‘sirot ovqatlanish shartli refleksining 
signaliga aylandi.