|
Miya yarim sharlarning motor sohalari
. Miya po‗stlog‗iga elektr toki ta‘sir
qilinganda, aniq harakatlarni vujudga keltiruvchi sohalar ajralib turadi. Bu sohalar
odam miyasi po‗stlog‗ining markaz oldi pushtasida joylashgan. Bundan boshqa,
po‗stlog‗ining medial yuzasida qo‗shimcha harakatlantiruvchi soha ham bor. Harakat
sohalarining muayyan nuqtalari ta‘sirlanganda muayyan mushaklar qisqaradi. Buni 4-
maydonga elektr toki ta‘sir qilinganda aniq bilish mumkin. 4- maydonning 5-qavatida
89
juda katta piramidal hujayralar (gigant piramidal hujayralar) joylashgan. Bu
neyronlarning aksonlari orqa miyaning kaudal segmentlarigacha tushadi va orqa
motoneyronlarida qo‗zg‗atuvchi sinapslar hosil qiladi. 4-maydon yoki pastga
tushuvchi piramida yo‗li shikastlanganda qo‗l barmoqlari nafis va aniq harakatlar qila
olmaydi, ixtiyoriy harakatlar qiyinlashadi. Bulardan tashqari, boshqa mushak
guruhlarida ham harakatlar o‗zgarishi mumkin.
Gigant piramidal neyronlarning aksonlari qizil yadro va to‗rsimon formasiyaga
ham borib to‗xtaydi va bu aksonlar orqali kelgan efferent impulslar qizil yadro va
retikulyar formasiya neyronlariga ta‘sir qilib, harakatlarni boshqarishda ishtirok etadi.
Po‗stloqning motor sohalariga sensor ma‘lumotlar ham kirib keladi. Bu
impulslarning asosiy qismi mushak va qon tomirlarda vujudga keladi va shu sababli
ularni
motosensor sohalar
ham deb ataladi.
Miya po‘stlog‘idagi elektr hodisalar.
Po‗stloq neyronlarning biofizik hossalari
orqa miyadagi motoneyronlarnikidan farq qilmaydi. Masalan, mushuk miya
po‗stlog‗ining harakatlantiruvchi sohasidagi piramidal hujayralarning tinchlik
potensiali – 60–80 mV bo‗ladi, harakat potensiali esa 0,5-2 ms davom etib, 60–100
mVni tashkil qiladi. Po‗stloq hujayralarida ham qo‗zg‗alish oldin akson tepaligi
sohasida paydo bo‗lib, keyinroq akson va dendritlarga tarqaladi.
Po‗stloq neyronlarining faolligi orqa miya neyronlarnikidan farq qiladi.
Qo‗zg‗atuvchi postsinaptik potensiallar po‗stloq neyronlarida 20-30 ms davom etadi.
Tormozlovchi postsinaptik potensiallarning davomiyligi undan ham ko‗proq, ya‘ni
70-150 msni tashkil qiladi. Orqa miya motoneyronlarida bu jarayonlar tezroq –
qo‗zg‗atuvchi postsinaptik potensiallar - 10-15 ms da tormozlovchi postsinaptik
potensiallari 10-12 ms da yuzaga chiqadi.
Po‗stloq neyronlari o‗z-o‗zidan qo‗zg‗alib turish qobiliyatiga ega. Bedor
hayvonlarda ularning o‗z-o‗zicha faollik ko‗rsatish soni past, ya‘ni 10 Gs dan
oshmaydi. Bu elektrik faollik bevosita po‗stloq yuzasidan yoki boshni qoplab turgan
teri yuzasida qayd qilinib, tekshiriladi.
Miya po‗stlog‗ining elektr faolligini bosh yuzasidan aniqlab olish imkonini
90
beruvchi
usulni
elektroenselografiya,
yozib
olingan
egri
chiziqni
esa
elektroensefalogramma (EEG) deb aytiladi. EEG tahlil qilinganda yozib olingan
elektr tebranishlarni chastotasi, amplitudasi, shakli va davomiyligi hisobga olinadi.
Ko‗zlari yumilgan va xotirjam o‗tirgan katta yoshli odamlarda EEGning asosiy α-
ritmi kuzatiladi. Bu ritmni chastotasi o‗rtacha 10 Gs (8-13 Gs) ni tashkil qiladi va uni
sinxronlashgan EEG deb aytiladi. Ko‗zlar ochilsa yoki boshqa a‘zolardan miyaga
signallar kelsa, aqliy faoliyat boshlansa α-ritm yo‗qolib, β-ritm paydo bo‗ladi. β-
ritmni tashkil qiluvchi to‗lqinlar chastotasi ko‗proq, ya‘ni 14-30 Gs ni (o‗rtacha 20
Gs), tashkil qiladi, amplitudasi esa pastroq bo‗ladi. α-ritm yo‗qolib, β-ritmni paydo
bo‗lishini EEGning
desinxronlashishi
deb ataladi. Agar katta yoshli odam uxlab
yotgan bo‗lsa, teta - ritm va delta-ritmdagi EEG qayd qilinadi. Teta - ritm chastotasi
4-7 Gs, delta-ritmniki 0,5-3,5 Gs ni tashkil qiladi, to‗lqinlar amplitudasi ancha
yuqori, ya‘ni 100 mkV dan 300 mkV gacha bo‗lishi mumkin. Demak, EEG dagi
to‗lqinlar chastotasiga qarab po‗stloqning faolligi to‗g‗risida axborot olish mumkin.
Yarim sharlar po‗stlog‗i faoliyatini o‗rganishda yuzaga chiqarilgan
potensiallarni yozib olish usuli ham samaralidir. Reseptorlar, periferik asablar va
sensor signallarni o‗tkazuvchi boshqa tuzilmalarni ta‘sirlangandan so‗ng po‗stloq
yuzasida qayd qilinadigan elektr reaksiyasini
yuzaga chiqarilgan potensial
deb
ataladi. Bu usul yordamida miyaning turli tuzilmalariga axborot o‗tkazuvchi
yo‗llarini va ta‘sirotni qabul qiluvchi sezgir tizimlarning po‗stloqdagi manzilini aniq
tekshirish mumkin.
Ma‘lum reseptiv sohadan yoki afferent yo‗ldan kelgan impulslarni bevosita
tahlil qiladigan po‗stloq sohasida yuzaga chiqadigan potensiallar amplitudasi eng
yuqori bo‗ladi. Bu sohadan qancha uzoqlashilsa, ana shunchalik potensiallar kuchi
kamayadi va latent davri ortadi. Afferent impulslarini bevosita tahlil qiluvchi
sohalarda yakka rag‗bat yuzaga chiqargan potensial
birlamchi javob
, deb ataladi.
Chin birlamchi javob amplitudasi 400 - 600 mkV ni tashkil qilib, ikkita bosqichga
bo‗linadi, avval 10-12 ms davom etgan musbat tebranish qayd qilinadi, so‗ngra 10-20
ms davomida manfiy tebranish ro‗y beradi. Birlamchi javob chegaralangan jarayon
91
bo‗lib, faqat proeksion sohaning o‗zidagina qayd qilinadi. Uning ana shu
xususiyatidan foydalanib, po‗stloqdagi proeksion sohalar manzili bexato topib
olinadi. Birlamchi javobning boshlang‗ich musbat qismi piramida hujayralar tanasi
va asosidagi dendritlarda hosil bo‗ladigan sinaptik potensiallar yig‗indisidir. Manfiy
bosqich neyronlar uchidagi dendritlarning faollanishiga bog‗liq. Birlamchi javoblar
uchun qisqa latent davridan boshqa, yuqori ritmda (1 soniyada 120 marta) yuzaga
chiqish va narkozga sezgirlik xosdir. Ikkilamchi javoblar o‗zgaruvchan bo‗lib, ularni
paydo qilgan impulslar tezligi bir soniyada 5 dan yuqori bo‗lsa, narkoz berilganda
yo‗qolib ketadi. Ikkilamchi javoblar qo‗zg‗alishni birlamchi proeksion sohadan yon
atrofdagi assosiativ sohalarga o‗tkazilishi bilan bog‗liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
