|
7. 0 ‘rta maktab yosh davri.
Bu davr 12 yoshdan to 15 yoshgacha davom
etadi. Bu davr jad al o'sish va tana vaznining ortishi bilan tavsiflanadi.
T ana proporsiyalari sekin-asta voyaga yetgan inson ko'rsatkichlarig a
yaqinlashadi. Jinsiy voyaga yetish (o 'g 'il bolada 13-14, qiz bolada 11-12
yosh) va jinsiy bezlar gorm onlarining t a ’sirini ortishi ostida qalqonsim on
bezning funksiyalari kuchayadi, timus qayta rivojlanishga (involyutsiyaga)
uchraydi. Bosh m iya k atta yarim sharlarining qobig'i «organizm ning
barcha funksiyalarini bosh boshqaruvchisi va taqsimlovchisi» sifatida
f a o liy a t k o 'r s a t a d i. Q o 'z g 'a lis h va to rm o z la n is h ja r a y o n la r i
m uvozanatlasha boradi, farqlash va um umlashtirish funksiyalari, ayniqsa,
ikkinchi signal tizimining rivojlanishi tufayli m urakkablashadi.
8. Yuqori maktab yoki o 6spirinlik yosh davri.
Bu davr qiz bolada 13
yoshdan to 18 yoshgacha, o 'g 'il bolada 15-16 yoshdan to 19-20 yoshgacha
47
www.ziyouz.com kutubxonasi
d av o m etad i. U sh b u d av r jin siy bezlar fu n k siy a sin in g k u ch ay ish i,
ikkilamchi jinsiy yakunlanishi bilan tavsiflanadi. Boshqa ichki sekretsiya
bezlarining, ayniqsa, gipofiz va qalqonsim on bezning funksiyalari ham
kuchayadi. Barcha a ’zolar va tizim lar funksiyasi, uzluksiz rivojlanish
oqibatida, sezilarli darajada takom illashadi.
Iqlim va iqtisodiy sharoitga qarab qizlarda jinsiy yetilish taxm inan
12-14 yoshdan boshlanib, 16-18 yoshlarda tugaydi, o 'g 'il bollalarda 13-
15 yoshdan boshlanib, 18-20 yoshlargacha davom etadi. Eng avvalo jinsiy
belgilar paydo bo'ladi: qovg'a va q o 'ltiq d an jun chiqa boshlaydi, qizlarda
sut bezlari k a tta la sh a d i, o 'g 'il b o lalar ovozi d o 'rilla b q oladi. Jinsiy
bezlarning yetilganlik alom ati: qizlarda hayz k o 'rish , o 'g 'il bolalarda
ixtilom boshlanadi.
O 'sm irning vazni ortadi, bir yilda taxm inan 3-5 kg semiradi. O 'sm irlar
uchun tez o'sish, gavda proporsiyasining buzilishi xarakterli. U larning
b o 'y i bir yilda tax m in a n 10 sm o 's a d i, o 'g 'i l b o la la rg a q a ra g a n d a
qizlarning z o 'r berib o 'sishi e rta ro q boshlanadi. O 'sm irlard a gavda,
to'q im a va a ’zolarning barcha qismlari tez o'sadi va rivojlanadi, ularning
uzunlashishi yaqqol seziladi. O 'g 'il b olalarning tanasi, q o 'l, oyoq va
chanoq ko'ndalangiga biroz o'sgach cho'ziladi. Yuz o'zgaradi, k o 'k ra k
qafasi shakli kattalarnikiga o'xshab qoladi. G avdaning ayrim qism larini
notekis o'sishi harakatlar uyg'unligining vaqtincha buzilishiga olib keladi.
O 'sm ir b e so 'n aq a y va q o 'p o l b o 'lib qoladi. 15-16 yoshdan so 'n g bu
hodisalar sekin-asta o 'tib ketadi. Bu davrda o'sm irlarning p artad a to 'g 'ri
o 'tiris h ig a a h a m iy at berish k erak , ch u n k i gavdasin i n o t o 'g 'r i tu tib
o'tirish, um urtqa pog'onasi qiyshayib qolishiga olib keladi.
Chin tovush boylam lari hayotning birinchi yilida va 14-15 yoshda
ayniqsa tez o'sadi. 12 yoshdan boshlab tovush boylam lari o 'g 'il bolalarda
qizlarga nisbatan uzun b o 'lad i, o 'g 'il bolalarning ovozi do'rillashi shu
bilan izohlanadi.
O 'sm irlarda o 'p k a tez o 'sadi, umumiy hajmi kengayadi, 12 yoshga
yetganda uning o'pkasi chaqaloqnikiga qaraganda 10 m arta kattalashadi.
O'smirlarning turli a ’zolarida funksonal o'zgarishlar kuzatiladi. Y urak
hajmi kattalashadi, «yoshlar yuragi» yoki «o'smir yuragi» hosil bo'ladi, quloq
solganda shovqin eshitiladi. K o'pchilik holatlarda qon bosimining oshishi
(yoshlar geppertoniyasi), yurakning kuchliroq tepishi, tomirninng tez urishi
kuzatiladi (bazan bosim pasayib, puls siyraklashadi), hansirash, chakka sohasi
og'rishi mumkin. Ayrimlarida to'satdan qisqa muddat bosh aylanishi, xushdan
48
www.ziyouz.com kutubxonasi
ketish (ko'pincha qizlarda), m e’da ichak yo'llarining har xil bo'lim larida
qisilish holati kuzatiladi. Uzoq vaqt tik turganda, qimirlamay o'tirganda
bosh aylanishi, yurak va qorin sohalarida noxush sezgi paydo bo'ladi.
M ajburan uzoq vaqt tik turganda ayrim o'smirlar xushidan ketishi va qusishi
mumkin. Ularning rangi oqaradi, q o 'l barmoqlari muzdek bo'lib qoladi,
b a ’zan k o'kim tir rangga kirishi ham mumkin. Bu hodisalaring barchasi
yotgandan so'ng o'tib ketadi. Bunday o'smirlarda juda k o 'p terlash, qizil
dermograflzm (teriga tim oq bilan chizganda qizil yo'l qoladi), kayfiyatining
darrov o'zgarishi kuzatiladi. Bunday hodisalarga shu yoshga xos vegetativ
asab tizimi va endokrin tizimning beqarorligi, ruhiy va jismoniy zo'riqish
sabab bo'ladi. Yosh ulg'ayishi bilan bu alomatlar, odatda o'z-o'zidan o'tib
ketadi, ammo shunday hodisalar paydo bo'lganda uning haqiqiy sababini
aniqlash uchun, albatta, shifokorga uchrashi lozim.
M oskvada yosh fiziologiyasi va jism oniy tarbiya instituti tom onidan
1965-yilda yoshga oid davriylik m uam m olariga bag'ishlab o'tkazilgan
sim pozium b archa ilm iy, t a ’lim, dav o lash va boshqa tash k ilo tla rg a
quyidagi yoshga oid davriylik sxemasidan foydalanishni tavsiya qilgan:
1. Yangi tug'ilgan davr - birinchi 10 kun;
2. G o 'd ak lik yosh davri - 1 yoshgacha;
3. Ilk bolalik davri - 1-3 yosh;
4. Birinchi bolalik davri - 4-7 yosh;
5. Ikkinchi bolalik davri - o 'g 'il bolalar 8-12 yosh, qiz bolalar 8-11
yosh;
6. O 'spirinlik davri - o 'g 'il bolalar 13-16 yosh, qiz bolalar 12-15 yosh;
7. N avqironlik davri - o 'g 'il bolalar 17-21 yosh, qiz bolalar 16-20
yosh;
8. Yetuklikning birinchi davri: erkaklar 35 yoshgacha, ayollar 21-35;
ikkinchi davr: erkaklar 36-60 yosh, ayollar 36-55 yosh;
9. Qarilik yoshi-erlcaklar 61-71 yosh, ayollar 56-74 yosh;
10. Keksalik yoshi-erkaklar va ayollar 90 yoshgacha;
11. U zoq um r ko'ruvchilar - erkaklar va ayollar 90 yosh va undan
yuqori.
Keyinchalik har bir yoshga oid davrni eksperimental asoslash paytida
ushbu davriylikka aniqlik kiritilishi mumkin.
49
www.ziyouz.com kutubxonasi
IIIBOB. NERV SISTEMASINING FIZIOLOGIYASI
Do'stlaringiz bilan baham: |
