G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Traxeya va bronxlar. 
Traxeya yarim halqa shaklida 16-20 ta elastik 
to g ‘aylardan tuzilgan b o ‘lib, bu to g ‘aylar halqasim on boylam lar 
yordamida bir-biriga birikkan. K atta odamda traxeyaning uzunligi 13 
sm. Traxeyaning silliq pardasi hiqildoqnikiga o ‘xshydi, lekin burmalar 
bo‘lmaydi. Tarxeya o ‘ng va chap bronxlarga bo‘linadi. Bronxlar yana 
bir necha marta tarmoqlanadi bronxlar daraxtini hosil qiladi. Bronxlar 
o ‘pkaga kirib, uning ichida davom etadi va ikkilamchi, uchlamchi va 
bronxlar hosil qilib tarmoqlanadi. So‘ng bronxlar kengayib, alveola bilan 
tugaydi.
0 ‘pkalar. 
0 ‘ng va chap o ‘pka k o ‘krak qafasining beshdan to ‘rt 
qism ini egallab turad i. H ar bir o ‘pka alohida seroz p ard a ichida 
joylashgan bo‘lib, u plevra xaltasi pardasi deb ataladi. H ar qaysi o ‘pkani 
chuqur egatlar bo‘laklarga bo‘ladi. 0 ‘ng o ‘pka uch bo‘lakka, chap o ‘pka 
ikki bo‘lakka bo‘linadi. 0 ‘pkaga kirgan bronxlar tarmoqlanib, diametri 
1 mm li bronxiolalar hosil qiladi. Bular tarmoqlanib oxirgi bronxiollarni 
hosil qiladi. Oxirgi bronxiollarning uchi pufakchalar-alveolalar bilan 
tugaydi. Alveoli ar 400-500 millionta bo‘lib, ularning umumiy sathi 60- 
120 m2 gacha у etadi. Alveollar juda ko‘p kapilyar qon tomirlari bilan 
o ‘ralgan. Ular orqali qon va havo orasidagi gazlar almashinuvi sodir 
b o ‘ladi. H ar bir o ‘pkaning vazni 500-600 g keladi. 0 ‘pkalar ustki 
tom ondan serroz parda plevra bilan o ‘ralgan b o ‘ladi. Bu parda ikki 
qavatdan iborat b oiib , ichki visseral tashqisi pariyental qavat deyiladi. 
Ichki parda o ‘pkaga yopishgan b o ‘lib, tashqi parda k o ‘krak qafasi 
devoriga yopishgan bo ‘lib, pardalar orasida 1-2 ml suyuqlik boiadi.
Nafas fiziologiyasi
Nafas olish va nafas chiqarishning bir maromda almashinib turishi 
nafas akti deb a ta la d i. O soyishta nafas o lin g an p ay td a tash q i 
qovurg‘alararo muskullar, diafragma va k o ‘krak qafasini kengaytiradigan 
nafas muskullari qisqaradi, shuning natijasida plevra ichidagi bosim 
kamayib, o ‘pkaning kengayishi uchun sharoit yuzaga keladi. Shu vaqtda 
atmosfera havosi havo o ‘tkazuvchi yo‘llar orqali kirib, alveolalalarni 
toidiradi. Nafas olish nafas harakatlarining bir daqiqadagi soni nafas 
tezligi deb ataladi. Nafas tezligi erkaklarda 16 ta ayollarda 18 ta bo‘ladi.
239
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nafas ikkita tashqi va ichki nafas olishga boiinadi. Tashqi nafas olish 
deb o ‘pka bilan qon o ‘rtasidagi gaz almashinuviga aytiladi. Ichki nafas 
olish yoki t o ‘q im a lar aro n afas olish deb, h u ja y ra la rd a m o d d a 
alm ashinuvini t a ’m inlovchi t o ‘qim alar bilan qon o 'rta s id a g i gaz 
almashinuviga aytiladi.
Tashqi muhitdan olinayotgan nafas havosida 20,95% kislorod, 0,03- 
0,04% karbonat angidrid gazi, 79,02% azot, 0,47% suv parlari b o iadi. 
Nafas bilan chiqarilgan havo tarkibida esa 16,3% kislorod, 4% karbonat 
angidrid, 79,1% azot b o ia d i. H avoda kislorod m iqdori asosan bir 
me’yorda saqlanadi, yuqori balandlikda biroz o ‘zgaradi.
Odam nafas olayotganda havoda CO0 miqdorini 2-3% qadar ortishiga 
chiday oladi. A garda C 0 2 m iqdori 4-5%ga yetsa, odam ning yurak 
qisqarishi tezlashadi, bosh og'riydi, qusadi, hushidan ketishi mumkin. 
Odam uchun ayniqsa C 0 2 gazi nihoyatda zararli b o iib hisoblanadi.
Daqiqalik o'pka ventilyatsiyasi deb bir daqiqada nafasga olinadigan 
havo miqdoriga aytiladi. Bu hajm 1 daqiqadagi nafas harakatlari soniga 
ko'paytirilgan nafas hajmiga teng.
0 ‘pkaning hayotiy sigim i deb oldin chuqur nafas olib turib, keyin 
nafas chiqarish mumkin b o ig a n havo miqdoriga aytiladi. Bu bir marta 
nafas olgandagi o ‘pkaning hajmidir. Uni spirometrda oichanadi.