G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

RIVO JLANISHINING UMUMIY QONUNIYATLARI
B olalarni to 'g 'r i tarb iy alash uchun u lar organizm ining o 'sishi va 
rivojlanishi kabi asosiy xususiyatlarini bilish zarur. O 'sish va rivojlanish 
barc h a tirik o rg an iz m la r k ab i o d am org anizm iga xos x u susiy atdir. 
Organizm ning har tom onlam a o'sishi va rivojlanishi uning paydo bo'lgan 
vaqtidan boshlanadi. Bu ikki jaray o n m urakkab hisoblanib, bir butun 
va bir-biriga bog'langandir.
O 'sish d eg a n d a ta n a h u ja y ra la rin in g k o 'p a y is h i n a tija s id a tirik
organizm oicham larining ortishi, y a ’ni bo'yning cho'zilishi, og'irlikning 
ortishi tushuniladi. Bola m a ’lum yoshgacha to'xto vsiz, am m o o 'sish
davrida ayrim tan a qism larining nom unosib o'sishi (bosh, oyoq, q o 'l 
suyaklari, k o 'k ra k qafasi va qorin bo'shlig'i ichki organlari) turli yoshda 
har xil jadallikda b o iish i m umkin, shunga qaram asdan barcha to 'q im a 
va hujaylarda y a ’ni organlarda o'sish bir vaqtda, ayollarda o 'rta c h a 18- 
19 yoshgacha, yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi.
O 'sish q atorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi 
ja ra y o n i kuzatiladi. Bu rivojlan ish jara y o n id ir. R ivojlanish degan da 
o'sayotgan organizm to'qim a, hujayra va organlarining shakllanishi, y a ’ni
34
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bola organizmi hujayralarining takomillashib, o'sm irlik va yetuk yoshdagi 
odam larga xos b o ig a n bir m uncha m urakkab tizimlarga ega bo'lishiga 
aytiladi.
Bunga, voyaga yetgan davrdan boshlanadigan qarish jarayonlari ham
k iradi va qoidaga binoan, organizm ni q ayta rivojlanishi boshlanadi. 
Rivojlanish jarayoni a ’zolar va ularning tizimlari faoliyatini funksional 
differensiyalanishi va ta k o m illan ish id a n am oyon b o 'la d i. M asalan, 
m arkaziy asab tizimining reflektor faoliyatini ichki kortikal aloqalarni, 
y u rak -to m ir, o v q a t hazm qilish, ta y a n c h -h a ra k a tla n ish i va b o sh q a 
tizmlarning m urakkablashuvi va rivojlanishi hisobiga takom illashuvida 
bilinadi.
O 'sish va rivojlanish tirik m ateriyaning umumiy biologik xususiyatlari 
hisoblanadi, uzluksiz ilgarilovchi jaray o n ko'rin ishid a bo'ladi. U yoki 
bu fizio lo g ik tiz im la rn in g tu z ilish id a yoki fa o liy a tid a yoshga oid 
xususiyatlarning mavjudligi, bola organizmini alohida yoshga oid davrida 
to 'la q o n li rivojlanganligini ko 'rsatm ay d i. A ynan shunday o'zig a xos 
xususiyatlar m ajmui u yoki bu yosh davrini tavsiflaydi. Organizm o'sishi 
va rivojlanishida barcha etaplarni bolalik, o'sm irlik, yoshlik, yetuklik 
davrlarini bosib o 'ta d i. O 'sish bu organizm ning m iqdor k o 'rsatk ich i 
rivojlanish esa sifat ko'rsatkichi bo'lib, bu ikki jarayon notekislik y a ’ni 
geteroxroniya, uzluksizlik va akseleratsiya jaray on lari asosida yuzaga 
chiqadi.