G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Mehnat darslariga qo4yiladigan gigiyenik falabiar
O'quvchilarning mehnat bilan shug‘ullanishi ularning jismoniy va 
aqliy jihatdan uyg‘un rivojlanishiga imkon beradi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari mehnat darsida q o i mehnatining yengil 
turlari (karton, plastilin, gazlamalar) bilan ishlaydilar, o 'rta va yuqori 
sinf o 4quvchilarining m ehnat darsi har xil kasbni egallash bo'yicha 
ustaxonalarda, ishlab chiqarish korxonalarida, jam oa xo ‘jaliklarida, 
fermalarda o'tadi.
M ehnat darsining samaradorligi k o 'p jihatdan gigiyenik talablar 
asosida tashkil qilinishiga bog'liq. Mehnat darsi ham boshqa fanlar singari 
45 daqiqa davom etishi kerak. BoshlangMch sinflarda ikki darsni qo‘shib 
o'tishga ruxsat berilmaydi, 5-8 sinflarda ilckita mehnat darsi qo'shib 
o'tilishi mumkin, lekin har 45 daqiqadan so'ng 10 daqiqalik tanaffus 
beriladi. Yuqoridagi qayd qilinganidek, boshlang'ich sinflarda uchinchi 
darsda, 5-7 sinf o'quvchilarining ustaxonalaridagi amaliy mashg'ulotlarini 
esa ertalabki 3-4 darslarda, peshingi o'qishda 1-2 darslarda o'tkazish 
kerak. Chunki, m ehnat darsida turli harakatlarni bajarish natijasida 
o rg an izm d a qon ay lan ish i, m iya h u ja y ra la rin in g k islo ro d bilan 
ta ’minlanishi yaxshilanadi. Bu esa ish qobilyatining tiklanishi va keyingi 
o ‘zlashtirishning yaxshilanishiga imkon beradi.
279
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O'quvchilar ishlaydigan ustaxona yorug4, harorati me’yorida, havosi 
toza bo4lishi kerak. Agar maktab binosi ko‘p qavatli bo4lsa, ustaxona birinchi 
qavatga, iloji bo4lsa, alohida binoga joylashtirilishi kerak. Lekin ustaxonani 
yerto'laga o4xshash qorong4i, nam, sovuq binoga joylash tirish mumkin emas.
Ustaxonaning polini taxtadan qilish shart. Agar sement yoki yer bo4Isa, 
bolalarning ishlaydigan joyida ularning oyog4i ostida taxta panjara yasab 
beriladi. Devori, shipi, eshik va deraza romlari och bo4yoq bilan bo 4yalsa, 
yorug4lik yaxshi bo4ladi. H ar bir darsdan keyin derazalarni ochib, xona 
havosi yangilanadi, ustaxonaning poli va asbob-uskunalari namlangan 
mato bilan artib turiladi.
M aktab ustaxonasining har bir xonasi 18-20 o 4quvchiga m o4ljallangan 
b o 4lib, uning pol sathi 66-70 m2, har qaysi o 4quvchiga 3,0-3,3 m2 ga 
to 4g4ri kelishi kerak.
Ishlab chiqarish korxonalaridagi o 4quvchilar mehnat darsi o 4tadigan 
va ishlaydigan ustaxonalarda asbob-uskunalar k o 4p b o 4ladi, shuning 
uchun ham sinf xonasiga nisbatan ustaxonalarda pol sathi kengroq 
bo'lgani m a’qul.
Duradgorlik, temirchilik ustaxonalari dastgohlar bilan jihozlanadi. 
Dastgohlar ustaxonada 2-3 qator qilib joylashtiriladi, qatorlar o 4rtasidagi 
oraliq 120 sm dan, dastgohlarning bir-biri o 4rtasidagi orliq esa 80 sm dan 
kam bo4lmasligi kerak.
Dastgohlarning kengligi 75 sm dan kam boim asligi, balandligi esa 
o'quvchilarning bo'yiga mos bo4lishi lozim. Duradgorlik dastgohlarining 
balandligi quyidagicha bo4ladi: o4quvchining bo4yi 120-127 sm bo4Isa, dastgoh 
balandligi 65,5 sm, bo4yi 139-133 sm bo4lsa dastgoh 70,5 sm, bo‘yi 134-141 sm 
bo4lsa, dastgoh 77,5 sm boiishi kerak. Temirchilik ustaxonasida esa o4quvchi 
bo4yi 120-127 sm bo4lsa, dastgoh 75,7 sm, bo4yi 128-133 sm bo4lsa, dastgoh 
80,5 sm, bo4yi 134-141 sm bo4lsa, dastgoh 88 sm. O'quvchining bo4yi juda 
past bo4lsa, uning oyog4i ostiga taxtadan zinacha yasab beriladi.
U staxonada texnika xavfsizligi choralari k o 4rilgan b o 4lishi kerak. 
Ish lag an p a y td a y o g 4och, tem ir, tu n u k a p a rc h a la ri ( o 4q uvchi 
shikastlanmasigi uchun uning ishlayotgan joyi) bir metr balandlikdagi 
mayda sim panjara bilan to'sib qo4yiladi.
U staxonaga elektr asboblari xavfsizlik qoidalariga binoan ju d a 
ehtiyotkorlik bilan chegaralab qo4yilgan elektr toki ulaydigan tugmacha 
devor sathidan 3-5 mm chuqurlikda, ajratuvchi tugmacha esa tekislik 
sathidan 3-5 mm ko4tarib joylashtiriladi.
280
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Elektr asboblarining xavffi qismlari to ‘siladi, qolgan qismlari esa yashil 
bo'yoqlar bilan bo'yaladi.
Ustaxonani tozalash paytida elektr asboblari tokdan uziladi. Chiqindi, 
axlat, changni tozalash uchun uzun dastali ilgak, cho4ka va boshqa 
asboblar ishlatiladi. M ashg‘ulot vaqtida mehnat darsi o'qituvchisi va 
o ‘quvchilar (qo‘lqop, himoya ko‘zoynagi va hokazo bilan) ishlashlari 
kerak.
0 ‘quvchilar ustaxonada ishlashning texnika xavfsizligi qoidalari, ish 
tartibi bilan ham tanishtiriladi.
Yong‘inning oldini olish choralariga katta e’tibor beriladi. Ustaxona 
yong4inni uchiruvchi (kabonat kislotali) moslamalar bilan ta ’minlanadi. 
D uradgorlik ustaxonasida faqat m ashg‘ulot uchun yetarli yog‘och 
bo'lishi, kerosin, benzin, lak, bo'yoqlar saqlanmasligi kerak.
U staxonaning tabiiy yorug‘ligi 1:4 yoki 1:5, su n’iy yorug‘likda 
cho‘g‘lantiruvchi elektr lampalarda 150 lyuks, lyuminestsent lampalarda 
esa 300 lyuks bo‘lishi kerak. Temirchilik ustaxonasida ish joyi qo'shimcha 
«Alver» lampasi bilan yoritilsa yaxshi bo‘ladi. Tabiiy va sun’iy yorug^ik 
ish joyiga o'quvchining chap tomonidan tushishi kerak.
Ustaxonada mashg'ulot uchun toza suv qulflangan jumrakli idishlar- 
da saqlanadi. H ar orati +8°C dan +20°C gacha (yaxshisi +14°C) b o ‘lishi 
kerak. K atta ustaxonalarda maxsus suvxona yoki buloqchalar quriladi. 
Havoni yangilab turish uchun derazalarga framuga hamda elektr havo 
tortgichlar o ‘rnatiladi.
U staxonada havo har orati +15-16°C bo'lishi kerak. Ustaxonani 
cho'yan, tunuka, elektr pechkalar yordamida isitish mumkin emas. Asosan 
markaziy isituv sistemalari yoki golland pechkalari yordamida isitish 
gigiyenik nuqtai nazardan talabga javob beradi.
Ustaxonada «Dori-quti» b o ‘lishi shart. Vaqti-vaqti bilan dorilarni 
yangilab turish lozim. 0 ‘quvchilar o ‘z-o4ziga va bir-biriga tibbiy yordam 
ko4rsatish qoidasi bilan tanish bo'lishlari kerak.