G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Ismoil Jurjoniy (1080-1141) 
m o h ir tab ib sifatida tanilgan. U ning 
kasallikni aniqlash usullari, «Tibbiyot usullari» kabi kitobdari m a ’lum 
va m ashhur bo 'lg an . U odam so g 'lig 'in i saqlash uchun zararli t a ’sir 
etuvchi barcha narsalarni yo'qotish lozim deb yozadi.
Abu Bakr ar-Roziy (865-925) 
«O rganlar funksiyalari» nomli kitobida 
o d a m ta n a s id a g i b a rc h a o rg a n la rn i b a y o n e ta d i. U n in g fik ric h a , 
odamning kasallanishiga asosiy sabab havo, m uhit, turm ush sharoiti, yil 
fasllarining o'zgarishi, sabab bo'ladi. Ar-Roziy birinchi bo'lib bemorga 
tashxis qo'yishni taklif etdi. U birinchi bo'lib chechakni oldini olish uchun 
em lash kerakligini va uni qanday ijro etish y o 'llarin i to 'liq k o 'rsa tib
bergan. Jahon ilmiy tafakkuri rivojiga ulkan hissa q o'shgan buyuk alloma 
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) 
ju d a k atta ilmiy meros qoldirgan. U o'zidan 
oldin o 'tg an Sharq m utafakkirlarining asarlarini chuqur o'rganish bilan 
birga, qadimgi yunon tibbiy-ilmiy va falsafiy merosini, xususan, Aristotel, 
Evklit, Ptolom ey, G alen, G ip p o k rat kabilarning asarlarini qunt bilan 
o'rgandi. Ibn Sinoning «K itob al-qonun fittib» (Tib qonunlari) kitobi 
beshta katta kitobdan iborat bo'lib, 1956- va 1962-yillarda rus va o'zbek 
tilla r id a q a y ta n a s h r e tilg a n . Bu k ito b la r d a o d a m a n a to m iy a s i, 
fiziologiyasi va gigiyena kabi tibbiyotning nazariy fanlariga ham da ichki 
kasallik lar, ja rro h lik , dorishunoslik, yuqum li k asallik larg a taallu q li 
bilim lar bayon etilgan. Bu k ito b 600 yil davom ida butun jah o n d a g i 
s h ifo k o rla r u ch un asosiy q o 'lla n m a b o 'lib keldi, u n d a g i k o 'p g in a
m a ’lum otlar hozir ham ahamiyatini saqlab kelmoqda. U 36 m arta qayta
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nashr etilgan. Ibn Sino turli yuqum li kasalliklarning kelib chiqishi va 
tarqalishida ifloslangan suv va havoning roli k a tta ekanini uqtirib, suvni 
qaynatib yoki filtrlab iste’mol qilishni tavsiya etgan. U tashqi m uhitdagi 
tu rli tab iiy n a rs a la r suv, h av o o rq a li k a ssa llik ta rq a tu v e h i k o 'z g a
ko'rinm aydigan «mayda hayvonlar» y a ’ni m ikroblar (m akruhlar) haqida 
L .P asterdan 800 yil ilgari o 'z fikrini bildirgan. K asalliklarning oldini 
olishda tashq i m uhitni m uh ofaza qilish, shaxsiy va ijtim oiy gigiyena 
qoidalariga amal qilish zarurligi haqidagi flkrlarni bundan 100 yil ilgari 
bayon etgan.
Ibn S inoning bolani tarb iy ala sh va o 's tiris h to 'g 'ris id a g i fikrlari 
diqqatga sazovordir.
XII asrda yashab ijod qilgan Ismoil Jurjoniy, N ajibuddin Sam arqandiy, 
XVI asrda yashagan Sulton Ali Tabib Xurosoniy anatom iya, fiziologiya 
va gigiyena fanining rivojiga k a tta hissa qo'shganlar.
Fiziologiya fanida eksperimental usulni q o ila s h ingliz flziologi Vilyam 
G a rv e y d a n b o s h la n a d i. U 1628-yilda ta jr ib a la r ig a a s o sla n ib q o n
aylanishning k atta va kichik doiralari haqida, yurakning qonni harakatga 
keltiruvchi organ ekanligi haqida to 'g 'ri tasavvur berdi. XVII asrning 
birinchi yarm ida fransuz fiziologi R .D ek art refleksni k ash f etdi. Lekin 
«refleks» iborasini XVIII asr oxirida chex olimi G.Proxaski joriy qilgan.
XVII-XVIII asrlarda S.Gels qon bosimini o'lchadi. V.M. Lom onosov, 
L .Paster, R .K ox, I.I.M echnikov va bo sh q alar o 'z kashfiyotlari bilan 
anatom iya, fiziologiya va gigiyena fanning rivojlanishiga k a tta hissa 
qo'shg anlar.
X IX 
asrga kelib anatom iya, fiziologiya va gigiyena fani tez rivojlana 
boshladi. Rus fiziologlaridan I.M . Sechenov, I.P. Pavlov S.P. Botkinlar 
tom onidan progressiv ta iim o t yaratildi.
I.M. Sechenov 1862-yili «Bosh miya reflekslari» nomli asarini nashr 
qilgan va ushb u a sarid a m ark aziy nerv sistem asidagi to rm o z la n ish
ja r a y o n in i o ch ib b e rg a n . F iz io lo g iy a fa n in in g riv o jla n is h id a I.P . 
Pavlovning hissasi juda katta. U reflekslar nazariyasini rivojlantirdi. 1904- 
yilda hazm tizimi fiziologiyasiga oid ishlari uchun N obel m ukofotiga 
sazo vor b o 'ld i. I.P .P a v lo v sh a rtli reflek slarn i k a s h f etdi, oliy nerv 
faoliyatining tiplarini yaratdi, ikkinchi signallar tizimini o'rgandi. Pavlov 
hayoti davom ida 200 dan ortiq shogirdlar tayyorladi.
Jahonga tanilgan buyuk rus fiziolog olim lardan V .P.Babkin, L.A. 
Orbeli va K .M .B ikovlar shular jum lasidandir.
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X X
asrga kelib yosh fiziologiyasi ja d a l riv o jlan a boshladi. Y osh 
fiziolgiyasi m ustaqil fan sifatida tarkib topishida m s olim laridan A.A. 
Leontev, A.R. Luriya, I.N. M arinova, A.A. M arkosyan, M.V. A ntropova, 
A .S.X ripkovalarning xizm atlari katta.
1976-yilda A.A.Leontevning «Bolalar organizmining anatom iyasi va 
fiziologiyasi» nom li kitobi bosilib chiqdi. 1968-yili A .M arkosyanning 
«Bolalar va o'sm irlarning m orfologik va fiziologik xususiyatlari» A.G. 
X ripkovaning 1975-yilda «Yosh fiziologiyasi», 1978-yilda esa «Bolalar 
anatom iyasi, fiziologiya va gigiyenasi» nomli kitoblari chop etildi.
B olalar va o 'sm irla r gigiyenasi m ustaqil fan sifatida X IX asrning 
o 'rtalarid a shakllana boshladi. Rus gigiyenist olimlari A.P. Dobroslavin 
va F.F. Erism anning uzluksiz tajribalar olib borishlari natijasida gigiyena 
eksperimental fan bosqichiga ko'tarildi va tez rivojlana boshladi.