G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Maktab yoshidagi bolalarning kun tartibi
M aktab va litsey o 4z ishini oila bilan uzviy holda olib boradi. M aktab 
va oilaning yagona maqsadi bolalarga ta ’lim va tarbiya berishdir.
I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyati va m arkaziy nerv tizimining 
koordinatsiyasi hamda boshqarish vazifasi haqidagi ta ’limoti kun tartibni 
shunday tuzishga asos bo4ladilci, unda ish bilan dam olishni, shuningdek, 
mashg4ulotlarning xilma-xil turlarini ketma-ketlashtirib turish mumkin 
b o 4ladi.
O 'quvchilarning kun tartibini va o 4quv yuklamasini o 4rganishda 
organizmdagi fiziologik muvozanatni har xil faoliyat turlari - dam olish, 
ovqatlanish, uyqu va hokazolarni to 4g4ri qo 4shib olib borish ta ’sirida 
tezroq tiklash haqidagi masala dolzarb masala bo4lib hisoblanadi. Tashqi 
muhitning qulay sharoiti ta ’sirida bola va o 4smirlar organizmi o 4sib, 
ulg4aya boradi. Kun tartibi to 4g4ri tashkil etilganda bola charchamaydi, 
nerv tizimida stereotiplar vujudga keladi, bolalar intizomli va tarbiyali 
b o 4la boradi. K un tartibiga rioya qilinmaganda esa bola to 4liq dam 
olmasdan toliqib qoladi, uyqusi, ishtahasi yomolashadi, asabi buziladi, 
ish qobilyati pasayadi.
O'quvchilarning uzoq, vaqt davomida ish qobilyati va nerv sistemasi 
q o 4zg4alishini yuqori darajada saqlashda kun davomida mehnat va dam 
olish vaqtlarining to 4g4on taqsimlanishini ta ’minlovchi oqilona tashkil 
etilgan kun tartibi katta ahamiyatga ega.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M aktab o 4quvchilarining kun tartibini tuzishda nerv sistemasining 
funksional biologik ritmi asos qilib olindi. K o 4pchilik sog'lom yosh 
bolalarda bosh miya yarim sharlari qo4zg4alishining yuqori ko 4rsatkichlari 
ertalabki va kunduzgi soatlarda, uning pasayishi esa kechki soatlarda 
kuzatiladi. Kuzatishlar o4quvchilarning ish qobiliyatlari ko4rsatkichlarining 
o 4zgarishini, ya’ni kun davomida bu ko 4rsatkichning 2 m artta ortishini 
(birinchisi soat 8 dan 12 gacha, ikkinchisi 16 dan 18 gacha bo'lishini) 
aniqladi. Ish qobilyatining birinchi ko4tarilishi ikkinchisiga nisbatan yuqori 
va davomliroq bo4ladi. Lekin hamma bolalarda ham yuqori bioritmik holat 
shu oraliqda bo4lmaydi. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalarning 
fiziologik funksiyalarining davriy o 4zgarishini maxsus tadqiq qilish ularni 
turli har akterdagi bioritm guruhlariga ajratishga imkon beradi. Birinchi 
guruhni kun mobaynida fiziologik ko'rsatkichlari 2 m artta ortidagan 
bolalar, ikkinchi guruhni esa funksional ko'rsatkichlari kunning o'rtasida 
bir martta ko'tariladigan bolalar tashkil etadi. Uchunchi guruhga yuqori 
fu n k sio n al k o 4zg4alishga ega b o lalar, to 'rtin c h i g u ruhga esa bu 
ko4rsatkichlar noto4g4ri ko4rinishlarga ega bolalar kiradi.
O'quvchilarning kun tartibini organizm fiziologik funksiyalarning 
tabiiy ortishi va pasayishi davrlariga mos kelgan ravishda tuzish mumkin. 
U q uy id ag i ta rk ib iy qism larn i: 1. M a k ta b va uydagi o 4quv 
mashg4ulotlarini; 2. K o 4proq ochiq havoda dam olishni; 3. M untazam 
va to 4laqonli ovqatlanish va ertalabki badantarbiya bilan shug4ullanishni;
4. Gigiyenik jihatdan to 4laqonli uyquni; 5. 0 4z xohishiga qarab tanlagan 
mashg4ulotlarga (badiiy kitob o 4qish, musiqa bilan shug4ullanish, rasm 
solish va boshqalar) ham vaqt ajratishni o ‘z ichiga oladi.
Kun tartibining n o to 4g 4ri bo4lishi, ayniqsa to 4yib uxlamaslik bosh 
miya p o 4stlog4ining tiklanish jarayonlariga hamda o'quvchilarning ish 
qobiliyatiga ta ’sir qiladi.
Gigiyenik jihatdan asoslanib tuzilgan kun tartibi o'quvchining kun 
bo4yi bajaradigan asosiy faoliyati turlarini me’yorlashga, aqliy va jismoniy 
mehnatini, dam olishini to 4g4ri olib borishiga imkon beradi. M aktab 
d a stu ri o 'q u v ch ilarn in g aqliy fao liy atin i ja d a lla sh tirish n i t o 4g 4ri 
rejalashtirmas ekan, o 4quv jarayoni va sog4liqni saqlashda k o ‘zlangan 
maqsadga erishish qiyin bo4ladi.
Kun tartibiga q at’iy amal qilmaslik o 4sib kelayotgan organizmga juda 
yom on t a ’sir k o 4rsatad i. O 'q u v ch ila rn in g ish q ob iliy ati pasayib, 
o 4zlashtirishi yomonlashadi, vaqt o 4tishi bilan esa, sog4lig4ida salbiy 
o'zgarishlar paydo bo'ladi.
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

K un tartib i ayrim b andlarining m untazam ta k ro rlan ib , turishi 
organizm hayot faoliyatining m a ’lum bir m arom ga tushib olishini 
ta ’minlaydi. Bola m a’lum bir vaqtda uyg'onishga o ‘rganadi, m a’lum 
soatlarda qorni ochganini, kuch-quvvatga to'lib-toshganini, m a’lum bir 
vaqtda charchaganini sezadi. O'quvchining kun tartibi organizmning 
jismoniy va ruhiy imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi kerak.
0 ‘quvchining kuni ertalabki gigiyenik gimnastika mashg'ulotlari bilan 
boshlanadi (1, 2-jadvallar). Ertalabki badantarbiya va suv muolajalari 
uyquni qochirib, o ‘quv faoliyatiga tez kirishib ketishga yordam beradi.
1-jadval