G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 ‘quv muassasalari binosini rejalashtirish va unga qo‘yiladigan
gigiyenik talablar
Zam onaviy m aktab binolari bloklar yoki seksiyalar k o 4rinishida 
b o 4ladi, o 4quv xonalari har xil yoshdagi bolalar guruhlari uchun ham 
alohida qilib quriladigan bo ‘lgan. Binolar ana shunday qurilgandagina 
gigiyenik tadbirlarni to 4la-to4kis tadbiq qilishga imkon tug4iladi.
M aktablar qurilishi um um ta’lim maktablarini loyihalashtirishga doir 
qurilish m e’yorlari va qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan namunali 
loyihalarga asosan olib boriladi. Hozirgi zamonda m aktab binolarini 
qurishda 44 sinfga m o4ljallangan maktablar, 2 ta avtonom maktabdan
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va sport, madaniy-ommaviy ham da xizmat binolarini birlashtiruvchi 
umummaktab markazi k o ‘zda tutiladi.
Maktabning joyi va to'rini tanlashda xizmat ko4rsatish doirasi asosiy 
mezon hisoblanadi, maktabning xizmat doirasi bolalarning m aktabga 
piyoda kelib-ketishini ta ’minlaydigan, yoshi ham da tum anning iqlim 
xususiyatlari hisobga olingan bo4lishi kerak.
S h a h a rla rd a m a k tab g ac h a b o 'lg a n m asofa, ayniqsa quyi sinf 
o'quvchilari uchun 0,5 km dan uzoq bo4lmasligi kerak. Masofaning olis 
bo'lishi 
0
‘quvchilarning kun tartibini buzadi, uy vazifalarini bajarish va 
m aktabdan tashqari ishlar bilan shug4ullanishga ajratiladigan vaqtni 
qisqartirib qo 4yadi. Darslar boshlanishidan oldin uzoq piyoda yurib kelish 
bolalarni charchatib, aqliy ish qobiliyatini pasaytiradi. Ob-havo noqulay 
kunlarda salomatligi zaif bolalarning ahvoliga salbiy ta ’sir qiladi. Qishloq 
joylarda maktabgacha bo'lgan masofa 3 km dan ortiq bo4lganda bolalarni 
maktabga olib kelishni uyushtirish zarur. Bu maktabni o‘quv-tarbiyaviy 
markazga aylantirish talablariga javob beradi, oila va maktab hamkorligini 
mustahkamlaydi.
M aktabning yer uchastkasi uning ajralmas qismi hisoblanadi. Yer 
uchastkasining o ‘quv-tarbiya ishlari hamda sog'lomlashtirish jihatidan 
ahamiyati katta. Fasllar bo'yicha amaliy mashg'ulotlar o4kaziladigan 
yer uchastkalarining bo‘lishi bolalarning qiziqishini, mehnat qobiliyatini 
oshiradi.
Kuni uzaytirilgan guruhlarga qatnaydigan bolalarning tanaffuslar 
vaqtida faol dam olishi va o 4ynashlari uchun maktab qoshidagi yozgi 
bolalar lageridan yoki yozda shaharda qoladigan bolalarga atab dam 
olish maydonchalari tashkil etish uchun m aktab maydonidan imkoni 
boricha ko'proq foydalanish kerak. Boshlang4ich maktab o'quvchilari 
uchun «ochiq havodagi sinflar» tashkil etish tavsiya qilinadi.
U m um ta’lim m aktablari uchastkasining m aydoni 0,5-0,4 gektar 
bo4lishi kerak. Amaldagi m e’yorlar m aktab maydonini o 4quv-tajriba, 
sport, xo4jalik tarkibi va dam olish hududlariga ajratishni ko4zda tutadi.
O 'quv-tajriba hududi uchastka maydonining taxm inan 25 foizini 
egallaydi. Sport o 4yinlari - to ‘p o'ynash, irg'itish, gimnastika, yengil 
atletika bilan shug4ullanishga atab ajratiladigan maydonchalami o 4z ichiga 
oluvchi sport majmuasi uchastka maydonining 40 foizini tashkil etadi. 
Dam olish hududida tayyorlov sinflar bilan 1, 3-sinf o ‘quvchilarining 
serharakat o'yinlari uchun maydonchalar bo'lishi kerak. M aktab binosi
267
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

h u d u d ich karisiga k a tta k o 4ch alar, k in o te a tr b in o lari va kolxoz 
bozorlaridan kam deganda 50 m ichkarida joylashtirilishi, m aktab 
maydonining kamida 40-50 foizi k o4kalamzorlashtirilishi kerak.
M aktabni k o 4kalam zorlashtirishni tashkil etishda m aktab tibbiy 
xodim larining m aslahati zarur b o 4ladi. M aktab maydonini ortiqcha 
asfaltlash mikroiqlimga yomon ta ’sir k o4rsatadi, kun isib ketganda asfalt 
o'zidan zaharli modda ajratadi. Shuning uchun asfalt o'rniga yerga yirik 
beton plitkalar yotqizish, mevali va manzarali daraxtlar ekish maqsadga 
muvofiqdir.
A yniqsa, IV iqlim tu m a n id a jo y la sh g a n m a k ta b m a y d o n lari 
ko ‘kalamzor bo'lishi zarur, bu yerlarga shoxlari baland bo'lib o'sadigan 
daraxtlar ekish tavsiya etiladi. Mevalari zaharli, shoxlari tikanli daraxt 
va butalarni ekish yaramaydi. Maktabning yer maydoni yashil chorbog4 
shaklida gir aylantirib o 4rab olinishi kerak.
M aktab binosi yo4nalishiga ko 4ra har xil bo4limlardan iborat. 0 4quv 
bo4limi 1-3 (ko4pi bilan 6)-sinflardan iborat o'quv seksiyalarini o 4z ichiga 
oladi, bularda tegishli rekreatsiyalar va sanitariya tarmoqlari bo4ladi; 4-
10-11-sinf o 4quvchilari uchun o 4quv kombinatlari va laboratoriyalarda 
ham rekreatsiyalar va sanitariya tarmoqlari, mehnat ta ’limi va kasb-hunar 
xonalari, o 4quv-sport xonalari bo4ladi.
Madaniy-ommaviy ishlarga m o4ljallangan b oiim ga yig4ilishlar zali 
(ma’ruza qiladigan auditoriya), ashula va musiqa xonasi hamda texnika 
markazi, jam oat tashkilotlarining xonalari, kutubxona bilan qiroatxona, 
to 4garakm ashg4ulotlari xonasi va kuni o'zaytirilgan guruhlar xonasi kiradi.
Xizmat ishlariga m o4ljallangan b o 4lim m a’muriy-xo4jalik binolari, 
oshxona, tibbiy xona va boshqalardan iborat bo‘ladi.
Xonalarning o'rni vazifasiga mos kelishi, har xil yoshdagi bolalarga 
qulay va gigiyenik jihatdan maqsadga muvofiq bo4lishi kerak.
Boshlang4ich sinf o 4quvchilari uchun m o4ljallangan xonalar oshxona 
va boshqa um um m aktab binolari bilan b o g 4langan alohida o ‘quv 
bo'limlariga joylashtirilishi kerak (birinchi sinf uchun ko 4p deganda 2-3 
xona va 2-hamda 3-sinflar uchun 3-4 xonaga m o4ljallangan bo4ladi). 6- 
7 yashar bolalar uchun o ‘quv bo4limlarini bolalar kombinatining guruh 
bo'lim lari shaklida, yaxshisi birinchi qavatga joylashtirish maqsadga 
muvofiqdir. Kabinet usuli bo4yicha o 4qitishda ayrim fan kabinetlari orasi 
qulay va yaqin b o 4lishi ju d a muhim. M aktab binolarining blok -
bo4limlaridan iborat tuzilishi ana shu talablarga javob beradi.
268
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Amaldagi m e’yorlarga muvoi'iq zamonaviy maktab binolari uch qavat 
bo ‘ladi. IV iqlim tumanida maktablarni ikki qavatli qilib qurish tavsiya 
etiladi.
M aktab binosi va xonalari m ikroiqlim sharoitiga moslab qurilishi va 
jihozlanishi kerak. Q‘quv xonala 
A
jumlasiga sinf xonalari, o ‘quv xonalari, 
laboratoriyalar, o ‘quv ustaxonalari va o'quv-sport xonalari kiradi.
Sinflar, o ‘quv xonalari va laboratoriyalarning katta-kichikligini 
b elg ilash d a m ebel va u sk u n a la rn in g t o ‘g ‘ri jo y la sh tirilish i, 
o'quvchilarning bemalol yura oHshi, ko4zga zo‘r keltirmaydigan sharoit 
yaratish hisobga olinadi. Sinflarning kattaligi 50, 64 m2, kabinetning 
kattaligi 66 m2 va laboratoriyaning kattaligi 70 m2 bo'lsa, bu gigiyena 
talablariga mos tushadi.
Fizika, astronom iya, kimyo, biologiya laboratoriyalarida o ‘quv 
mashg'ulotlaridan tashqari laboratoriya ishlari olib boriladi va tajribalar 
o'tkaziladi. Buning uchun maxsus asbob-uskunalar va jihozlar bo‘lishi 
kerak. Laboratoriya sathi m e’yo.rida 66 m2 deb belgilangan, bunda bo'yi 
ko ‘pi bilan 11m va eni 6 m bo'lishi kerak. Unga yondosh laborant xonalari 
sathi 16 m2 bo'ladi.
Kasb tanlash va mehnat ta ’limi uchun maktablarda metall va yog'ochni 
q ay ta ishlash u sta x o n a la ri k o ‘zda tu tilg a n , b u la rd a asb o b larg a 
mo'ljallangan umumiy xona, ustaxona va tayyor mahsulot saqlanadigan 
omborxona b o 4ladi. Gazlama bilan ishlanadigan mehnat xonasi (4, 8- 
sinflar uchun 50 m) bichish-tikish (32 m), shuningdek o'quvchilarning 
kasb tanlashiga m o‘ljallangan o'quv-metodika xonasi (sathi 66 m2) ham 
ana shu xonalar guruhiga kiradi.
Shifokor kabineti birinchi qavatda, bolalar k o ‘p to ‘planadigan va 
shovqinli xonalardan chetroqda joylashtirilib, oldida kutish xonasi ham 
bo‘lishi zarur.